Fizika guruh talabasi jumaboyeva charosning optika fanidan optik sistemalarning aberratsiyasi mavzusida

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

I. KIRISH 
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev oliy ta‘lim tizimini 
2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasi tasdiqladi va unda quyidagilar 
nazarda tutiladi: oliy ta‘lim sohasida davlat-xususiy sheriklikni rivojlantirish, 
hududlarda davlat va nodavlat oliy ta‘lim muassasalari faoliyatini tashkil etish 
asosida oliy ta‘lim bilan qamrov darajasini 50 foizdan oshirish, sohada sog‘lom 
raqobat muhitini yaratish; O‘zbekiston Milliy universiteti va Samarqand davlat 
universitetini mamlakatimizdagi nufuzli oliy ta‘lim muassasalarining flagmaniga 
aylantirish; respublikadagi kamida 10 ta oliy ta‘lim muassasasini xalqaro e‘tirof 
etilgan tashkilotlar (Quacquarelli Symonds World University Rankings, Times 
Higher Education yoki Academic Ranking of World Universities) reytingining 
birinchi 1000 ta o‘rindagi oliy ta‘lim muassasalari ro‘yxatiga, shu jumladan, 
O‘zbekiston Milliy universiteti va Samarqand davlat universitetini birinchi 500 
ta o‘rindagi nufuzli oliy ta‘lim muassasalari ro‘yxatiga kiritish; oliy ta‘lim berish 
muassasalarida ta’lim-tarbiya o‘quv jarayonini bosqichma-bosqich kredit-modul 
tizimiga o‘tkazish; xalqaro tajribalardan kelib chiqgan holda, oliy ta‘limning ilg‘or 
standartlarini joriy etish, jumladan, oliy o‘quv dasturlarida nazariy bilim olishga 
yo‘naltirilgan ta‘limdan amaliy ko‘nikmalarni shakllantirishga yo‘naltirilgan ta‘lim 
tizimiga bosqichma-bosqich o‘tish; oliy ta‘lim tizimi mazmunini sifat jihatidan 
yangi bosqichga ko‘tarish, ijtimoiy soha va boshqa iqtisodiyot tarmoqlarining 
barqaror rivojlanishiga munosib hissa qo‘shadigan, mehnat bozorida o‘z o‘rnini topa 
oladigan yuqori malakali kadrlar tayyorlash tizimini yo‘lga qo‘yish; oliy ta‘lim 
muassasalarining akademik mustaqilligini ta‘minlashdan iborat [1]. 
O'zbekiston Respublikasida ta’lim tizimi sohasida bo'layotgan o'zgarishlar 
davlatimizning istiqbolini ta’minlovchi asosiy omillardan biri sifatida jahon ommasi 
tomonidan e'tirof etilmoqda. O‘z navbatida “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ning 
qimmati unda har bir shaxsni jamiyat ehtiyojiga javob beruvchi kasb egasi qilib 
tarbiyalashga asosiy yuksak e’tibor qaratilganligi bilan belgilanadi. Ushbu asosda 
o'quvchilarni ijodkorlik faoliyatiga tayyorlash ishlarining samarali yo'lga qo'yilishi 
ta’lim islohotlari muvaffaqiyatini ta’minlovchi eng muhim omil vazifasini o'taydi. 

---

Ta’lim islohotlarining hozirgi bosqichida erkin fikrlovchi shaxsni tarbiyalash 
muammosi alohida dolzarblik kasb etmoqda. Bu boradagi milliy ta’lim modelining 
asosiy g'oyasi va mazmuni “Ta’lim to ‘g‘risida”gi qonun hamda “Kadrlar tayyorlash 
milliy dasturi”da o'z ifodasini topgan. Respublikamizda umumiy o'rta ta’lim 
muassasalari oldiga qo'yilgan o'quvchilarni xalq xo'jaligining turli sohalarida 
samarali mehnat qilishga, kasb-hunarlarni ongli ravishda tanlashga tayyorlash 
bo'yicha ijtimoiy buyurtmasini bajarishda mehnat ta’limi o'qituvchisining roli 
beqiyosdir. Davlat ahamiyatiga molik ushbu vazifani bajarish uchun mehnat ta’limi 
o'qituvchisidan umum-mehnat bilim, ko'nikma hamda malakalarini, kasbiy-ilmiy 
kompetensiyalarni takomillashtirish va rivojlantirishni hamda dinamik ravishda 
tobora rivojlanib borayotgan pedagogik jarayon talablari darajasida pedagogika, 
psixologiya, metodika fanlari yutuqlari, zamonaviy texnika va ilg'or texnologiyalar, 
ishlab chiqarish va bozor iqtisodiyoti munosabatlari bo'yicha mukammal bilim 
hamda ko'nikmalarni egallashni taqazo etadi. Shu munosabat bilan, mehnat ta’limi 
o'qituvchisining bilim, ko'nikma ham da malakalari ko'lami va sifati, uning ta ’lim-
tarbiya jarayonini umumiy o'rta ta'lim DTS talablari asosida tashkil etish va o'tkazish 
bo'yicha erishgan yutuqlari va yo'l qo'ygan kamchiliklari, kasbiy mahorati va shu 
kabi mehnat faoliyatiga oid murakkab va ko'p qirrali faoliyatini takomillashtirish 
jarayonlarining didaktik shart-sharoitlarini aniqlash, nazorat maqsadiga muvofiq 
ravishda uning shakl, tur, usul va vositalarini optimal tanlash asosida nazorat 
o'tkazish metodikasini ishlab chiqish, uning mazmunini boyitish, bu sohada 
mamlakatimiz miqyosida amalga oshirilayotgan tashkiliy ishlarning tahlili bu 
borada amalga oshirilavotgan barcha tadbirlarni ilmiy uslubiy asosda tashkil 
etilishini talab qilmoqda [2]. 
Optika grekcha "opticos" - ko`raman, degan so`zdan olingan bo`lib, 
fizikaning bu bo`limida yorug`likning tabiati, yorug`lik hodisalaridagi qonuniyatlar 
va yorug`lik bilan moddalarning o`zaro ta’siriga doir jarayonlar o`rganiladi. 
Yorug`lik manbalari deb atom va malekulalari ko`rinadigan nurlanish hosil 
qiladigan barcha jismlarga aytiladi. Yorug`likni quyidagi manbalari mavjud: Тabiiy 
yorug`lik manbalari: quyosh, yulduzlar, nurlanuvchi tirik organizmlar (masalan 

---

baliqlar, hashoratlar, ayrim mikroblar) va hakozolar. Sun’iy yorug`lik manbalari: 
qizdirilganda nur chiqaruvchi jismlar, gaz razryadi, lyuminessensiyalanuvchi qattiq 
va suyuq jismlar. Jismga tushayotgan yorug`lik nuri unda turli xil o`zgarishlarni 
vujudga keltiradi. Masalan: jismni isishi, bo`yalgan jismlar ranglarini o`zgarishi, 
kimyoviy reaksiyalarni vujudga kelishi va hakazo. Bularni hammasi yorug`likni 
energiya tashishini ko`rsatadi. Fazoda energiyani yo harakatlanayotgan jismlar, yo 
muxitda tarqalayotgan to`lqinlar ko`chirishi mumkin bo`lgani tufayli yorug`lik 
nurlanishi yo mayda zarralar oqimi, yo biror muxitdagi to`lqin jarayonidan iborat 
bo`lishi mumkin.
Yorug’likning to’g’ri chiziq bo’ylab tarqalishi qadimgi Mesopotamiya va 
qadimgi Misrda maʼlum bo’lgan hamda undan qurilish ishlarida foydalanishgan. 
Tasvirning ko’zguda hosil bo’lishi bilan miloddan avvalgi 3-asrda Aristotel, Platon, 
Yevklidlar shug’ullanishgan. Optikaningning rivojlanishi Isak Nyuton, R. Guk, F. 
Grimaldi, X. Gyuygens va boshqalarning ishlari bilan bog’liq. XI-asrda arab olimi 
Ibn al-Xaysam (Algazen) Optika toʻgʻrisida risola yozgan bo’lsada, yorug’likning 
sinishi qonunini ifodalay olmagan. Faqat 1620-yillarda bu qonunni tajriba yo’li bilan 
golland olimi V. Snellius va R. Dekart isbotladi. XVII asrdan yorug’lik haqida 
korpuskulyar va to’lqin nazariyalar paydo bo’la boshladi. Yorug’lik korpuskulyar 
(zarra) nazariyasining targ’ibotchisi X. Gyuygens edi [2]. 
Optik tizimlarning abratsiyalari (lotincha. Aberra tio - qochish), buzilishlar, 
optik tizimlar tomonidan shakllangan tasvir xatolari. Optik tizimlarning abratsiyalari 
optik tasvirlar unchalik farq qilmasligi, ob'ektlarga aniq mos kelmasligi yoki 
ranglarga aylanishi bilan izohlanadi. Optik tizimlarning quyidagi buzilishlari eng 
keng tarqalgan: sferik - tasvirning etishmasligi, unda tizimning optik o'qiga yaqin 
joylashgan ob'ektning bir nuqtasi va tizimning o'qidan uzoqroq qismidan o'tadigan 
nurlar bir nuqtada to'planmaydi: koma - optik tizim orqali yorug'lik nurlarining oqib 
o'tishidan kelib chiqadigan aberatsiya. Agar optik tizimning o'tishida sharsimon 
yorug'lik to'lqini deformatsiyalanib, obyektning biron bir nuqtasidan chiqadigan 
nurlar bir nuqtada kesishmasa, lekin bir-biridan bir oz masofada ikkita o'zaro 
perpendikulyar segmentlarda joylashgan bo'lsa, unda bunday nurlar astigmatik deb 

---

ataladi va bu nurning o'zi aberatsiya astigmatizm. Buzilish deb nomlangan abratsiya 
ob'ekt va uning tasviri o'rtasidagi geometrik o'xshashlikni buzilishiga olib keladi. 
Optik tizimlarning buzilishlari, hamda shuningdek, tasvir maydonining egriligini 
ham o'z ichiga oladi. Optik tizimlar bir vaqtning o'zida bir nechta buzilishlarga ega 
bo'lishi mumkin. Ularni yo'q qilish tizimning maqsadiga muvofiq amalga oshiriladi; 
ko'pincha bu qiyin ish. Optik tizimlarning yuqoridagi abratsiyalari geometrik 
deyiladi. Optik muhitning sinishi indeksining yorug'lik to'lqin uzunligiga bog'liqligi 
bilan bog'liq bo'lgan xromatik aberatsiya ham mavjud [3].