Fizika va astronomiya

Fotometriya ning asosiy qonunini I.Kepler 1604 yil taʼriflagan: Ye=1/R (bunda Ye — yoruglik kuchi / boʻlgan yorugʻlik manbaidan / masofadagi yoritilganlik). Fotometriya ni P. Buger eksperimental asoslab bergan. Moddalar va jismlarning fotometrik xususiyatlari oʻtkazish koeffitsiyenti t, qaytarish koeffitsiyenti r va yutish koeffitsiyenti a bilan tavsiflanadi. Bir jismning oʻzi uchun t+r+a=1 munosabat oʻrinli. Nurlanishning ingichka dastasi modda orqali oʻtishida nurlanish oqimining susayishi Buger — Lambert — Ber qonuni orqali aniqlanadi. Fotometriya usullari astronomiyada spektrning turli diapazonlarida nurlanuvchi kosmik manbalarni tadqiq qilishda, yorugʻlik texnikasida, signalizatsiya texnikasida, astronomiya, astrofizika va h.k.da qoʻllanadi. Fotometriya – yorug’lik energiyasining oqimi, yorug’lik kuchi, yoritilganlik, ravshanlik, yorituvchanlik kabi fizik kattaliklar bilan ish ko’radi.
Fotometrik kattaliklar. Yorug’lik oqimi. Biror sirtdan o'tayotgan yorug’lik nurlanishini elektromagnit to'lqinning shu sirt orqali 1s da olib o'tgan energiya miqdori, ya'ni shu sirt orqali nurlanish quvvati W bilan xarakterlash mumkin. Nurlanishning bu energetik xarakteristikasi yorug’likning energiya oqimi deyiladi. Yorug’lik oqimining birligi lyumen (lm)dir.Yorug’lik oqimi F deb biror yuzadan vaqt birligi ichida o’tuvchi yorug’lik energiyasini ko’rsatuvchikattalikka aytiladi, ya’ni
bunda Q – yorug’lik energiyasi, t – vaqt. YOrug’lik oqimining birligi lyumen (Lm) bo’lib, u 1 kd li yorug’likning 1 steradian fazoviy burchak bo’yicha yuborilgan oqimidir:  Yorug’likning nuqtali manbalarini xarakterlash uchun yorug’lik kuchi I ishlatiladi. Yorug’lik kuchini manba nurlanishining fazaviy bu Yorug’likning nuqtali manbalarini xarakterlash uchun yorug’lik kuchi I ishlatiladi. Yorug’lik kuchini manba nurlanishining fazaviy burchak birl Yorug’likning nuqtali manbalarini xarakterlash uchun yorug’lik kuchi I ishlatiladi. Yorug’lik kuchini manba nurlanishining fazaviy burchak birligiga to’g’ri keladigan yorug’lik oqimi tarzida aniqlanadi.
Yorug’lik kuchi birligi Sobiq Ittifoq metrologiya ilmiy tekshirish institutining fotometrik laboratoriyasida yasalgan yorug’lik etalonining  yuzasidan normal yo’nalishda chiqayotgan yorug’lik kuchining  qismiga teng. Bu birlikka kandela (kd) deyiladi. Bu yorug’lik kuchining yangi etaloni bo’lib, xalqaro bir shamning (eski etalonning) yorug’lik kuchi 1.005 kd ga teng.
Yoritilganlik yuza birligiga perpendikulyar tushayotgan yorug’lik oqimi bilan fazoni qoplaydigan fazoviy burchak 4 steradian bo'ladi: W=4p. Shuning uchun Fotometriya qonunlarini o’rganish
Yorug'lik nurlovchi har qanday jism yorug'lik manbai hisoblanadi. Lekin odamning ko’zi har qanday to’lqin uzunligidagi yorug'likni seza olmaydi. Shuning uchun ham yorug'lik nurlarini ikkiga: ko’z bilan ko’rish mumkin bo’lgan yorug'lik va ko’z bilan ko’rish mumkin bo’lmagan (infraqizil va ultrabinafsha nurlar) yorug'likka ajratilib o’rganiladi. Ko’z bilan bevosita ko’rish mumkin bo’lgan, to’lqin uzunligi 0,4^.10^-6 ch 0,72^.10^-6 metr intervalida o’zgaruvchi murakkab nurlanish oq yorug'lik deb ataladi. Bu yerda ko’z bilan bevosita ko’rish mumkin bo’lgan yorug'lik nurlari va shuningdek, ularga tegishli yorug'lik qonunlarini o’rganish haqida gap ketadi. Oq yorug'lik asosan yetti xil rangli nurdan: binafsha, ko’k, havorang, yashil, sariq, qirmizi va qizil rangdagi nurlardan tashkil topgan bo’ladi. Bu nurlarning ko’zga ta’siri turlicha bo’ladi. Optikada oq yorug’lik tarkibidagi barcha yorug’lik nurlarining ko’zga qay darajada ta’sir etishini harakterlash uchun ko’runuvchanlik funksiyasi deb ataluvchi kattalik kiritilgan. Ko’runuvchanlik funksiyasi V ( ) o’lchamsiz kattalik bo’lib, u quvvatlari W_Ya va W bo’lgan monoxromatik manbalardan birday masofada turgan sirtga tik tushayotgan yorug’lik oqimlarining bir xil yoritilganlik hosil qilishiga asosan aniqlanadi, yani
₍₁₎
bu erda W_Ya - yashil rangdagi ( ) yorug’lik tarqatuvchi manbaning nurlanish quvvati, W - ixtiyoriy to’lqin uzunlikdagi yorug’lik tarqatuvchi manbaning nurlanish quvvati.f ormuladan ko’rinishicha, ko’rinuvchanlik funksiyasining son qiymati infraqizil va ultrabinafsha nur chegaralarida nolga intilib, u har ikkala chegara tomondan yashil nur tomon orta boradi va = _Ya bo’lganda maksimum qiymatga erishadi. Ko’rinuvchanlik funksiyasining to’lqin uzunligiga bog’liqlik grafigi 1-rasmda keltirilgan.Yorug’lik nuri elektromagnit to’lqindan iborat bo’lib, u o’zi bilan manbadan ma’lum miqdorda energiya olib ketadi va biror sirtga tushganda uning energiyasi shu energiya kattaligiga ekvivalent bo’lgan boshqa turdagi energiyaga aylanadi. Bu o’z navbatida yorug’lik nurlanishidagi elektromagnit to’lqinlar olib o’tgan energiya miqdorini aniqlash imkonini beradi.Optikanung yorug’lik energiyasi va u bilan bog’liq bo’lgan kattaliklarni aniqlash bilan shug’ullanadigan bo’limi fotometriya deb ataladi. Fotometriya yorug’lik oqimi Ф, yoritilganlik E, yorug’lik kuchi I, ravshanlik R, yorituvchanlik B va shu kabi yorug’lik manbaini hamda yoritilayotgan maydonni xarakterlovchi fizik kattaliklar asosida ish tutadi.
Yorug’lik manbalarining asosiy xarakteristikalari quyidagilar: