Fizika yonalishi boyicha

1.3 Frenel difraksiyasi
Frenel difraksiyasi - bu tarqaluvchi yorug’liklar difraksiyasi hodisasidir. Frenel difraksiyasini aylana shaklidagi tirqishdan bo’ladigan difraksiya misolida ko’rib chiqamiz. Agar AB aylana shaklidagi tirqish to’lqin uzunligi darajasidan katta bo’lsa, bu vaqtda tirqishning tasviri ekranda hosil bo’ladi.

Agar tirqishni kichraytirsak, tirqish tasviri o’rniga o’zaro bir-birini almashtiruvchi qora va oq halqalar hosil bo’ladi. Agar aylana shaklidagi tirqishda toq Frenel zonalari sig’adigan bo’lsa, birinchi halqa oq bo’ladi, agar tirqishga juft Frenel zonalari sig’adigan bo’lsa, birinchi halqa qora bo’ladi

II Bob. Fraungafer difraksiya
2.1 Bitta tirqishdan Fraungafer difraksiyasi
Difraksiya hodisalari ikki sinfga bo’linadi. To’siqqa tushayotgan nurlarning parallel dasta hosil qilishi va difraksion manzara manbadan cheksizlikda mujassamlashishi hodisalarni Fraungoffer tekshirgan va uning nomi bilan atalgan. Agar parallel yorug’liklar dastasi kengligi b bo’lgan tog’ri burchakli tirqishga tushsa, undan o’tgan nurlar difraksiyalanib, tushayotgan yo’nalishga nisbatan φ burchakka buriladi. Difraksiyalangan barcha nurlarni linzaga tushirilganda, uning fokal tekisligida difraksion manzara o’zaro bir- birini almashtiruvchi oq va qora tasmalar ko’rinishida vujudga keladi (5.7-rasm). Bu vaqtda Frenel zonalarining soni juft bo’lsa:

B nuqtada difraksion minimum (to’la qorong’ilik), agar Frenel zonalari soni toq bo’lsa:

bitta kompensatsiyalanmagan zonaga mos keluvchi difraksion maksimum kuzatiladi. Shuni ta’kidlash lozimki, to’g’ri yo’nalishda (φ=0) tirqish o’zini go’yoki bitta Frenel zonasidek tutadi va yorug’lik shu yo’nalishda eng katta intensivlik bilan tarqalib, B nuqtada markaziy difraksion maksimum kuzatiladi.
“ Bir tirqishdan difraksiya” animatsiyasidan fragment.
Тirqishdan hosil bo’ladigan Fraungofer difraksiyasi. Kengligi a ga teng bo’lgan BC tirqishga parallel nurlar dastasi tushayotgan bo’lsin. Тirqish uzunligi 1 a. Тirqish orasiga nurlarni bosh fakal tekislikda to’plovchi L linza o’rnatilgan. Тirqishga yetib keluvchi to’lqin frontining har bir nuqtasi barcha tomonga tarqaluvchi tebranishlarning manbaidir. Dastlabki yo’nalishdan burchakka burilib ketuvchi nurlar L linzaning fakaltekisligidagi ekranning F nuqtasiga yig’iladilar. F nuqtadagi interferensiyaning kattaligi BMF va CNF nurlar orasidagi optik yo’l farqi va yorug’lik to’lqinining uzunligi ga bog ‘liq U holda to’lqin sirtning ochiq qismini bir xil kenglikdagi 2k ta zonaga ajratish mumkin. Agar zonalar soni juft bo’lsa, bo’lib difraksiya minimumlari kuzatiladi (qorong ‘i soha). Agar zonalar soni toq bo’lsa asin= (2k+1)/2 k=0,1,2,3....... difraksiya maksimumlari kuzatiladi (yorug’ soxa).
Fraungaferning difraksiyasi diffraksiya holatidir, unda diffraksion naqsh teshik yoki to’siqdan sezilarli masofada kuzatiladi. Masofa shunday bo’lishi kerak, shuning uchun buyurtma a’zolari tomonidan tartibli o’zgarishlar farqi uchun ifodada e’tiborsiz qolishi mumkin , bu nazariy nuqtai nazarni juda osonlashtiradi hodisalar. Bu erda z - teshikdan yoki to'siqlardan kuzatuv tekisligiga masofa, -radiatsiya to’lqin uzunligi va — polar koordinatali tizimda kuzatuv tekisligida ko'rib chiqilayotgan nuqtaning radial koordinatasi. Boshqa so'zlar bilan aytganda, Fraungofer diffraction Fresnel zonalari soni , to’lqin nuqtasi kelayotgan deyarli tekis bo’lsa kuzatiladi. Ushbu turdagi diffratsiyani kuzatishda ob'ektning tasviri buzilmaydi va kosmosdagi o’lcham va pozitsiyani o’zgartiradi. Aksincha, Fresnel difraktsiyasi bilan, tasvir ham shaklini o’zgartiradi va sezilarli darajada buziladi.
Fraungoferning diffraksion hodisalari katta amaliy ahamiyatga ega bo’lib, ko’plab spektral qurilmalarning, xususan, diffraksion panjaralarning ishlash tamoyiliga asoslanadi. Ikkinchidan, "abadiylikda" yorug’lik maydonini kuzatish uchun linzalar yoki konkav diffraktsion panjaralar ishlatiladi (navbati bilan, ekran markazlashtirilgan tekislikka joylashtiriladi).
Shakl bo’yicha taqdim etilgan Fraungofer diffraktsiyasini kuzatish sxemasini ko'rib chiqing.3. Yassi monoxromatik to'lqin odatda b kengligidagi cheksiz uzun bo'shliq joylashgan S samolyotiga tushadi (uning uzunligi kengligidan ancha katta bo'lsa, yoriq cheksiz uzun deb hisoblanishi mumkin). Shunday qilib, 0,01 - 0,05 mm kengligi bilan bir necha millimetr uzunligi cheksiz deb hisoblanishi mumkin).

Yoriqning orqasida l linzalari mavjud, uning markazida tekisligida E. ob'ektiv mavjudligi ekranning ob'ektdan "cheksiz" masofada joylashganligi bilan tengdir. Agar yorug'lik geometrik optika qonunlariga muvofiq tekis taqsimlangan bo'lsa, u holda linzalarning fokal tekisligida ekranda N0 nuqtasidan o'tib ketadigan juda tor yorug'lik chizig'i paydo bo'ladi. Lekin Huygens-Frenel printsipiga muvofiq, to'lqinning old qismining har bir nuqtasi bo'shliq joylashgan samolyotga etib boradi, ikkinchi darajali to'lqinlarning manbai hisoblanadi. So'ngra nurlar, asl yo'nalishda bir necha burchak j bu o'rta manbalardan kelayotgan, tekis to'lqin old hosil va T. Nj ob'ektiv markazida tekislik to'plangan (FIG.3).

Diffraktsiya hodisasiga optik qurilma – diffraktsiya panjarasi asoslangan.

Diffraktsiya panjarasi shaffof bo’lmagan bo’shliqlar bilan ajratilgan juda ko’p tor yoriqlar to’plamidir.

Agar shaffof bo’shliqlarning kengligi a ga teng bo’lsa va shaffof bo’shliqlarning kengligi b ga teng bo’lsa, unda D = a + b miqdori panjara davri deb ataladi. Odatda diffraktsion panjara davri 10 mikrondan iborat.

Мякишев Г.Я, Буховцев Б Б. Сотский Н.Н. Физика.10 класс. Учебник для общеобразовательных организаций М.: Просвещение, 2017. – С. 213 – 220.
Рымкевич А.П. Сборник задач по физике. 10-11 класс.-Москва «Просвещение»1992. С.149 – 151

• 
  Гюйгенса - Френеля принцип // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
  
• 
  Гюйгенса - Френеля принцип — статья из Физической энциклопедии.
  
• 
  Видео, наглядно описывающее принцип Гюйгенса - Френеля // Центральная кинолаборатория школьного фильма РСФСР, Министерство просвещения, Москва.
  
• 
  www.ziyonet.uz
  
• 
  2 . www.kutubxona.net