Fizikadan praktikum
Download 104 Kb. Pdf ko'rish
|
_ 1 ° a = —*-------- ifodadan olingan natijalarning o ‘rtacha arifme- n tik qiymati; Лгг, = |< т - е г — ifodadan absolut xatolik; A ct , - ----- — ifodadan o'rtacha arifmetik xatolik; n E = Lr 100% — ifodadan nisbiy xatolik topiladi. cr 2.8.3-jadvaiga olingan natijalar yoziladi. 2.8.3 - j a d v a l № m1 a Vi i Ea % 1. 2. 3. 4. 5. G A ct Bu hisoblashlarni EHM da bajarish uchun yuqoridagi ifo- dalardagi fizik kattaliklam i lotin alfavitidagi harflar bilan quyidagicha belgilab olamiz: 1 = I , o = Z (I), g = G, d = D \, h = H, (o ) = S, Act = D (I), D = Ш , E = E. Hisoblash dasturi 10 R EM S u y u q lik lam in g sirt taran g lik koeffitsiyentini halqaning uzilishi usuli bilan aniqlash 20 REM n — tajribalar soni; p — og'irlik kuchi; h — halqa qalinligi; d — ichki diametr; g — erkin tushish tezlanishi. 25 IN PU T N , G 30 FOR 1=1 TO N 35 IN P U T H I(I), D (I), M (I) 40 N EX T I 42 FO R 1=1 TO N 44 P(I)= M (I)*G 46 A 1(I)= P (I)/(2*3.14*(D (I)+ H ([))) 48 A =A +A (I) 50 NEXT I 52 A 1=A /N 54 FOR 1=1 TO N 56 DA(1)=ABS(A1-A1(I)) 58 DA=DA+DA(1) 60 NEXT 1 62 D A 1=D A /N 64 EA=100*DA1/A1 65 P R IN T «Suyuqlikning sirt taran g lik koeffitsiyentini halqaning uzilish usuli bilan aniqlash». 66 PR IN T «------------------------------------------------------------ » 68 PR IN T «TAJ RIB ALAR SONI»; N, «ERKIN TU ShlSh T E Z L A N lS hl»;G ;» С М /С Л2" 70 PR IN T «------------------------------------------------------------ » 72 P R IN T «1 «;» M (l) «;» H (l) «;» D (l) «;» A (i) «;» DA(1)» 74 PR IN T «------------------------------------------------------------ » 76 FOR 1=1 TO N 78 PR IN T 1; 80 PRINT USING « # # ## #.# ## ’;M(1), H(I), D(l), A(l), DA(I) 82 NEXT I 84 PR IN T «------------------------------------------------------------ » 86 PRIN T «Sirt taranglik koeffitsiyenti A l= » ; A l, «Absolut xatolik DA1=»; DAI, «Nisbiy xato EA=»;EA 88 END Ushbu hisohiashlar «EXCEL» dasturida quyidagicha bajariladi: Suyuqliklarning sirt taranglik koeffitsiyentini halqaning uzilishi usuli bilan aniqlash A В с D E F G 1 . iM H D P A DA 2. 3. 4. A10 — Sirt taranglik koeffitsiyentining o'rtacha qiymati. I l l Q IS M . ELEK TR VA Q PTIK A 1-la b o ra to riy a ishi. 0 ‘ZGARUVCHAN TOK ZANJIRIDAGI G ‘ALTAK INDUKTIVLIGINI VA KONDENSATOR S IG ‘IM IN I ANIQLASH Kerakli asbob va materiallar. 1. Voltmetr. 2. Arnpermetr. 3. In- duktivlik g'altagi. 4. Kondensator. 5. Ulagich simlarva kalit. Ishning maqsadi. 50 Hz chastotali o'zgaruvchan tok zanjiriga ulangan g‘altak induktivligini va kondensator sig'imini aniqlash- ni o ‘rganish. Nazariy qism 0 ‘zgaruvchan tok m anbayiga ketm a-ket ulangan R aktiv, L induktivva С sig‘im qarshiliklaridan o ‘tayotgan tok, zanjirning bir qismi uchun Om qonuniga asosan quyidagi form uladan aniqlanadi: I = U / Z . (3.1.1) Bunda Z o ‘zgaruvchan tok zanjirining to ‘la qarshiligi yoki elektr zanjirining impedansi deyiladi va u quyidagi formula yordamida hisoblanadi: Z = J r 2 + (X l - X c )2 . (3.1.2) Bunda: R — aktiv qarshilik; XL= a L — induktiv qarshilik; Xc = 1 /( со— siklik chastota bo'lib, uning son qiymati (o= 2nv = 2-3,14-50 =314. B unda v o ‘zgaruvchan tok chastotasi b o ‘lib, uning son qiym ati 50 Hz (v = 50 Hz). Agar elektr zanjiri aktiv va induktiv qarshilikdan iborat bo'lsa, unda impedans quyidagicha ifodalanadi: z = 4 r2 + x l ■ ( 3 -{ -3 ) Bundan: XL2 = Z 2 - R2 , va XL — -JZ 2 — R 2 yoki XL = a> • L b o ‘lganligi sababli: L = XL / а . (3.1.4) Bu (3.1.4) formula g ‘altak inauktivligini hisobiash form ula- sidir. Agar g‘altak zanjiri R aktiv qarshilik, XL induktiv qarshilik va JQ,sig‘im qarshiligidan iborat b o lsa , sig‘im qarshiligi (Xc) va kondensator sig‘imi ( C) quyidagi formula yordamida hisoblanadi: xc = xL± J z 2 - R 2. Xc = \/{co- C) b o ‘lganligi sababli C = \ / ( v ■ X c) (3.1.5) (3.1.5) formula kondensator sig‘im ini aniqlash formulasi. G ‘allak induktivligi (L ) va kondensator sig'imi (C ) ni aniqlash uchun kerak bo ‘lgan asbob va materiallarni tok manbayiga ulash- ning prinsipial sxemasi 3.1.1 - rasmda keltirilgan. J W V Y \ 3.1.1- rasm. Ishnc bajarish tartibi 1- niashq. Induktiv qarshilik (X L) va induktivlik (Z) ni aniqlash. 1. 3.1.1 rasmdagi elektr zanjirini yozing, to ‘g‘riligiga ishonch hosil qilingach, tok manbayiga ulang. 2. K alitni ulash bilan kondensatom i zanjirdan uzing va transform ator yordamida zanjirdagi kuchlanishni o ‘zgartirib, 60, 80 va 100 V kuchlanishlarga mos keluvchi tok kuchini am per- metrdan 3.1.1- jadvalga yozib oling. 3. Elektr zanjirining to ‘la qarshiligi (Z) ni Z = U /l formula yordamida hisoblang. 4. Induktiv qarshilikni XL — y j z 2 - R 2 va g ‘altak in d u k tivligini L — X Jat form ulalar yordam ida hisoblang. Bunda a) = 2n • v = 314, R = 1 2 Om deb oling. 5. Induktivlikni aniqlashda yo‘l qo'yilgan absolut Al., = |Z -L ,| va nisbiy xatoliklarni D, = (A L / Z) 100 % hisoblang, ularni hisobga olgan holda induktivlikning ( L ) haqiqiy qiym atini quyidagi ko'rinishda yozing: Lh —L ± A L. 6 . 3.1.1-jadvaiga o ic h ash va hisoblash natijalarini kiriting. 3.1.1- j a d v a I № и (B) I ( A) Z (Om) X, (Om) L ( G ) AL (G ) 1. 60 2. 80 3. 100 L = M = 2- mashq. Sig‘itn qarshiligi ( Xf) va С sig‘imni aniqlash 1 . К kalitni zanjirdan uzish bilan kondensatorni ulang. 2. Zanjirdagi kuchlanishni 60, 80 va 100 V qiym atlariga m os kelgan to k kuchi / ni a m p erm etr k o ‘rsatk ich larid an jadvaiga yozib oling va im pedans Z ni quyidagi form ula yordam ida Z = U/ I hisoblang: 3. Sig'im qarshiligini Xc — XL ± - J z 2 —R 2 va kondensator sig'im ini C = \/(co ■ X c) formulalar yordam ida hisoblang. 4. Xc ni hisoblashda ildiz oldidagi ishorani «+» olish lozim. 5. 3 . 1 .2- jadvaiga o ic h ash va hisoblash natijalarini kiriting. D r = ( A C / C ) - 100%. . 3.1.2- j a d v a l № t '( B ) / ( A ) Z (Om) Xc (Om) C ( F ) A C (F ) 1. 50 2. 70 3. 90 C - A C = 6 . Kondensator sig‘imini aniqlashdagi absolut ( AC, = |C -C |) va nisbiy xatoliklarni hisoblang, ulami hisobga olgan holda kondensator sig'imining haqiqiy qiymatini (Char/) quyidagicha ko‘rinishda yozing: С. = С ± A C . nag M ustaqil tayyorlanish uchun savollar 1. Qanday elektr tokiga o ‘zgaruvchan tok deyiladi va uning oniy qiymati qanday formula yordamida ifodalanadi? 2. Induktivlik deb nimaga aytiladi va и qanday birliklarda ifodalanadi? 3. 0 ‘zgaruvchan tok zanjirini induktiv va s ig ‘im qarshiliklari ulanganda tok bilan kuchlanish orasidagi fa z a la r fa rq i nimaga tengligini ко ‘rsatuvchi tenglamalarni yozing va bu tenglamalami grafiklarda ifodalang. 4. Kondensator deb qanday qurilmaga aytiladi, kondensator- lam i ketm a-ket va parallel ulashda sig ‘imlarini aniqlash form u- lalanni yozing. 5. Induktiv, sig ‘irn va zanjirning to ‘la qarshiligini (impedansni) aniqlash formulalarini yozing va bu form ulalam ingflzik mohiyatini tushuntiring. 6. 0 ‘zgaruvchan elektr toki berk zanjiri uchun От qonuni fonnulasini yozing. 7. Grganizrn to 'qimalarini ekvivalent elektr sxem alari va ularning qarshiliklari (impedansi)ni aniqlash tenglamasini tushun tiring. 8. 0 ‘zgaruvchan elektr toki zanjiridagi rezonans hodisasini tushuntiring. l-m&shq. Induktiv qarshilik (Xj) va induktivlik (L) ni aniqlash. Hisobiash algoritmi Bu iaboratoriya ishini bajarganda o ‘tkazilgan tajribalardan zanjirga 60, 80, 100 V kuchlanish berilganda shularga mos tok qiymati I yozib olinadi va quyidagi hisoblashlar bajariladi: Z —U j/I. — formuladan elektr zanjirining t o i a qarshiligi qiymati; Xi = ^ z 2 - R 2 — formuladan (R = 12 Om deb olib) elektr zanjirining induktiv qarshiligi qiymati; L = XLj/co — formuladan elektr zanjiriga ularigan g‘altak induktivligi qiymati co= 2л- v = 2 • 3,14 ■ 50 =314, v = 50 Hz П Z A L = — — — ifodadan o'rtacha qiymati; П ы , = \ Т - ц \ — ifodadan absolut xatolik qiymati; ,\ 7 - у ^ " ^ n — ifodadan o'rtacha qiymat; D l = ( AL/ L) 100% — ifodadan hisoblashning nisbiy xatoli gi qiymati topiladi. 3.1.3 - jadvaiga natijalar yoziladi. 3.1.3 - j a d v a I № u (B) 1(A) Z (Om) * (Om) L, (G ) &L. (G) D, % 1. 60 2. 80 3. 100 L A L Lhat = L + A L - ko'rinishda haqiqiy qiymat ifodalanadi. Bu hisoblashlarni EH M da bajarish uchun yuqoridagi ifodalardagi kattaliklam i lotin alfavitidagi harflar bilan quyidagicha belgilab olamiz: / = /, Z = Z (l), 1 = G (l), Xu = X(I), a>= W, L = L(I), L = L I, A l = D L(I), AL = L2, Dl = EL. Hisoblash dasturi 10 REM O 'zgaruvchan tok zanjiridagi g'altak induktivligini aniqlash, U (I) — kuchlanish, G (I) — tok kuchi qiymati. 20 IN PU T N 30 DATA 12, 314 40 READ R, ? 50 FOR 1=1 TO N 60 IN P U T U (I), G (I) 70 N EX T 1 80 FOR 1=1 TO N 90 Z (I)= U (I)/G (I) 100 X (I)= S Q R (Z (I)A2-R "2) 110 L (I)= X (I)/W 120 L = L + L (I) 130 N EX T I 140 L 1= L /N 150 FOR 1=1 TO N 160 D L (I)A B S(L 1-L(I)) 170 D L=D L+D L(T) 180 N EX T I 190 D L I= D L /N 200 EL=100*D L1/L1 205 PR IN T « 0 ‘zgaruvchan tok zanjiridagi g‘altak induktivli- gini aniqlash». 210 PR IN T «------------------------------------------------------------ » 215 PRIN T «Tajribalar soni»; N , «Ток chastotasi»; to-, «Qar shilik», R 220 PR IN T «------------------------------------------------------------ » 230 PR IN T «I «;» U (B) «;» G(A) «;» Z (I) «;» X(OM ) «;» L(G) «;» DL(G)» 240 PR IN T «------------------------------------------------------------ » 250 FOR 1=1 TO N 255 PR IN T I; 260 P R IN T U S IN G « # # # # .# # # «; U (I), G (I), Z (I), X(I), H (I), DL(I); 270 N EX T I 280 PR IN T «------------------------------------------------------------ » 290 PR IN T «G'altak induktivligi»; LI, «Absolut xatolik» DL1, «Nisbiy xato» EL 300 EN D A В с D E F I u G Z X L =BI/C1 =SQR(AXD) =EI/314 2- mashq. Sig‘im qarshiligi (Xc) va sig‘im (C) ni aniqlash. Hisoblash algoritmi Bu laboratoriya ishini bajarganda o ‘tkazilgan tajribalardan zanjiiga 60,80,100 V kuchlanish berilganda shulaiga mos tok qiy m ati yozib olinadi va quyidagi hisoblashlar bajariladi: f = U t / l W - form uladan elektr zanjirining to ‘la qarshiligi qiymati; Xs = X u ± y j z ,‘ - R 2 — ifodadan tajribaning 1 -qismida topilgan qiymatlai^a ko‘ra va R = 12 Om deb olib elektr zanjiri ning sig‘im qarshiligi qiymati; С l/( — form uladan elektr zanjiriga ulangan kon densator sig'imi qiymati; n Z c , C = -------- ifodadan 0 ‘rtacha qiymat; Tl AC, = |c - 2 ,| — ifodadan absolut xatolik; \ "t - v AL n — ifodadan o ‘rtacha qiymat; Z)c = (A C /C ) 100% - form uladan hisoblashlam ing nisbiy xatoligi qiymati topiladi. 3.1.4-jadvaiga natijalar yoziladi. 3.1.4. - j a d v a l I U (B) /, (A) Z, (Om) Xa (Om) С (F) A С (F) d 5 % С AC Ск - С ± а С — ko£rinishda haqiqiy qiym at ifodalanadi. Bu hisoblashlarni EH M da bajarish uchun yuqoridagi ifoda- lardagi kattalikiarni lotin alfavitidagi harflar bilan quyidagicha belgilab olamiz: i = 1, Z = Z(I), / = G(I), Xs = X(I), XL - XI (I), to = JV, S = S (f), С = 51, AC - D C \, Ds = EC. Hisobiash dasturi 10 REM 0 ‘zgaruvchan tok zanjiridagi kondensatorsig‘imini aniqlash. 15 IN P U T N 20 DATA 12, 314 30 READ R, ? 40 FOR 1=1 TO N 50 IN P U T U (I), G (I), X I(I) 60 Z (I)= U (I)/G (I) 70 X (I)= S Q R (Z (1 )"2 -R "2 )+ X 1 (I) 80 C (I)= 1 /(? X (I)) 90 C -C + C ({ ) 100 N EX T 110 C 1 = C /N 120 FO R 1=1 TO N 130 D C (I)= A B S (C 1 -C (f)) 140 D C = D C + D C (I) 150 NEXT I 160 D C 1 = D C /N 170 EC =100*D C 1/C 1 180 PR IN T « 0 ‘zgaruvchan tok zanjiridagi kondensator si- g‘imini aniqlash». 200 PR IN T «------------------------------------------------------------ » 210 PR IN T «I «;» U(B) «;» G(A) «;» Z(OM ) «;» X(OM ) «;» S(F) «;» DS(F)» 220 PR IN T «------------------------------------------------------------ » 230 FOR 1=1 TO N 240 PR IN T I; 250 P R IN T U S IN G « # # # # .# # # «; U (I), G ( l) , Z ( 1), X(I), S(I), DS(1) 260 N EX T I 270 PR IN T «Kondensator sig‘imi»; S I, «Absolut xatolik»; DS1, «Nisbiy xato»; ES 280 E N D Ushbu hisoblashlar «EXCEL» dasturida quyidagicha bajariladi: A В С D E F G I U G Z X С D C = U 1/G 1 =SQ R ((Z 1*2-144) = 1 /(3 .14-El) =ABS(; -ci) Bunda C, Fustundagi qivmatlaming o'rtachasi. 2-laboratoriya ishi. ELEKTRON OSSILLOGRAFNI 0 ‘RGANISH Kerakli asbob va materiallar. 1. Elektron ossillograf. 2. T o vush generatori. 3. Kuchlanish sozlagichi. 4. Voltmetr. Ishning maqsadi. Elektron ossiliografning tuzilishini, ish lash prinsipini va uning qo ‘llanilishini o liganish. Nazariy qism Ossillograf — elektr signallariga aylantirilgan 2 kattaliklar orasidagi fiinksional bog‘lanishni vizual kuzatish yoki yozish uchun ishlatiladigan o‘lchov qurilma. Elektron nur naycha (E N N ) — ossiliografning asosiy qismi bo‘lib, havosi so'rib olingan va ichida elektrodlar joylashgan shisha ballondir. Ballonning kengaygan tomonining sirti elektronlar urilganda yorug‘lik chiqaiadigan modda bilan qoplangan, EN N ning katodi radio iampaning katodiga o‘xshaydi va uning vazifasi elektronlami chiqarishdir. Isitiladigan katod silindr shaklga ega bo‘lib, ichida cho‘g‘lanish tolasi (ChT) bor. Katodning oldida silindrik shakldagi modulyator —- boshqamvchi elektrod (BE) joylashgan. u triod to ‘rining vazifasini bajaradi. Unga katodga nisbatan bir necha o‘n volt manfiy kuchlanish beriladi. M o d u ly a to rd a g i k u c h la n is h n i o 'z g a r tir ib , k a to d d a n chiqayotgan elektronlarning sonini o ‘zgart irish, ya’ni ekrandagi tasvirning ravshanligini boshqarish m um kin. Keyin 2 ta anod At va A2 joylashgan. U lar katodga nisbatan yuqori m usbat potensialga ega: 1 anod bir necha yuz, 2 anod bir necha ming voltga teng. A nodning elektr m aydoni t a ’sirida elektronlar m a’lum yo‘nalishda harakatlanib tezlashadi. Ikki anod orasidagi maydon elektronlarni ingichka dastaga fokuslantiradi. Shunday qilib, katod boshqaruvchi elektrod va 2 anoddan tashkil topgan sistema elektronlarning ingichka dastasi elektron nurni hosil qiladi. Elektron nurning yo ‘!ida juft, o ‘zaro perpendikulyar plastinalar P x\ a P joylashgan (3.2.1- rasm ). Agar plastinalar orasida elektr maydon boMmasa, ular elek tron nurga ta ’sir qilmaydi. Agar plastinalarga kuchlanish beril- sa, ular orasida elektron nurni og‘diruvchi elektr maydoni hosil bo'ladi. Plastinalar orasidagi potensiallar farqi qanchalik yuqori bo'lsa, elektron nur o ‘z yo‘nalishidan shunchalik ko‘p og‘adi, demak, ekrandagi vorug* dog‘ katta burchakka og'adi. Px plasti nalar nurni gorizontal tekislikda og'diradi. Ekranda maydon potensiali to ‘planib qolmasligi uchun, naycha sirtining ichki to- moni ekranga nisbatan kichik musbat potensialga ega bo'lgan o'tka- zuvchan grafit qatlam (G Q ) bilan qoplangan. Ossillografning m uhim xarakteristikasi uning sezgirligidir. Son jih a td a n u og‘diruvcni plastinalardagi kuchlanish 1 V g a o'zgaiganda yorug‘ dog‘ning chetlanishiga teng: U E A , I, Л P. 3.2.1- rasm. S = X / U ; S = Y / U . X ' X ' у ' У Л v;i S v;i vi*i 1 lkal plastinalaming sezgirligi. ( ioi i/n iil il o g 'd n u v c h im p la stin a la rg a o ‘z g a ru v c h a n km h l . m i s h i i i ; i s : i I; m i : sinusoidal kuchlanish berilsa, ekranda vi-ilik.il d ii/iq hosil bo'ladi. Agar vertikal nur o ‘q b o ‘ylab IcIiKimiia har.ikaldan tashqari gorizontal o ‘q bo"ylab tekis harakat i | i l s ; i , ekranda sinusoidal yoki boshqa davriv signalning tasvirini hosil qiladi. Ossiliografning ekranida turg‘un m anzara olish uchun elektron n u r ek ran n in g b ir c h etid an ikkinchi c h etig ach a gorizontal yo‘l bosib o‘tib, tezda boshlang‘ich holatiga qaytishi va ekranda o‘zining trayektoriyasini takroriashi kerak. Shu maqsadda yoqish generatoridan og‘diruvchi plastinalarga kuchlanishning arrasim on tebran ish lari beriladi (3.2.2- rasm ). Eng oddiy an asim o n tebranishlar generatori — bu tiratronda ishlaydigan generatordir (3.2.3- rasm). Tiratron — bu gaz bilan toMdirilgan lam pa. T iratro n d ag i t o ‘r anod to k kuchining o ‘zgarishini b o sh q a rm a y d i, u faq at yoqish p o te n sia lin i o ‘z g artira d i. Tiratronning asosiy xususiyati shundan iboratki, yoqish potensiali ( 6 / _ ) so‘nish potensialiga ( U ) teng emas. Anodga kuchlanish b er gandan so ‘ng kondensator С ni zary ad lash ja ra y o n i b o sh lan ad i (O A jism , 3.2.2- rasm ). K ondensatorning zaryadlanish vaqti uning sig‘imi С ga va qarshiligi R ga bog'liq. Kondensatordagi kuchlanish tiratronning yoqish potensialiga teng bo‘lganda lampa yonadi, uning qarshiligi keskin kam ayadi va kondensator lam pa orqali razrvadlana boshlaydi. Kondensatordagi kuchlanish so‘nish potensialiga yetganda lampa o ‘chadi va jarayon takrorlanadi. Shunday qilib, kondensatordagi va E N N ning plastinalari ( P , Pu ) bilan ulangan klemmalaridagi potensial dan Us gacha o ‘zgaradi. K ondensatom i zaryadlash vaqtida nu r ekranning bir chetidan * •• • r' Y u K i __________ I в / ikkinchi chetiga harakatlanadi. K ondensatom i zaryadlash vaqti t, razryadlanish vaqti t 2dan ancha katta bo‘lgani uchun nurning dastlabki holatiga qaytishi juda tez bo'ladi. ENM ekranidagi tasvir turg'un bo‘lishi uchun elektron nur o ‘zining takroriy harakatini liar gal bir xi! fazada boshlashi kerak. Shu maqsadda tekshirila- digan tebranishlam ing davri arrasim on tebranishlam ing davriga teng voki karrali b o 'lish i kerak. Bu shartga R yoki С ni o'zgartirish yo‘li bilan erishish m um kin. Bu jarayon qurilm a- ni sinxronlash deyiladi. Ossillografning m uhim qo‘llanishlaridan biri taqqoslash usuli bilan chastotalam i aniqlashdir. Bu maqsadda f \ plastinaga elektr tarm oqdan m a’lutn chastotali (odatda 50 Hz) va Py Download 104 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling