Fizikaviy kimyo 11- labaratoriya ishi. Mavzu: Bimolekulyar reaksiyalarning xususiy va umumiy tartiblarini aniqlash

Fizikaviy kimyo 11- labaratoriya ishi. 

MAVZU:Bimolekulyar reaksiyalarning xususiy va umumiy tartiblarini aniqlash 

1.  Reaksiyaning  tartibi  deb  qanday  kattaliklarga  aytiladi  va  u  qanday  qiymatlarga  ega 

boʻladi?  

2. Reaksiyaning molekulyarligi va ular qanday turdagi reaksiyalar uchun qoʻllaniladi?  

3. Reaksiya molekulyarligi qanday qiymatlarga ega boʻladi?  

4. Reaksiya tartibini aniqlashning qanday integral usullari bor?  

5. Reaksiya tartibini aniqlashning qanday differensial usullari mavjud?  

6. lgK ning T

-1 

ga bogʻliqlik chizmasi qanday koʻrinishga ega?  

7. Tezlik doimiysining oʻlchami qanday va u qanday kattaliklarga bogʻliq?  

8. Birinchi tartibli reaksiyaning tezlik doimiysi tenglamasini yozing.  

9. Birinchi va ikkinchi tartibli reaksiyalar oʻlchamlarini koʻrsating.  

10.  Kimyoviy  reaksiyaning  tezlik  doimiysiga  quyidagi  omillarning  qaysilari  taʼsir  etadi: 

reaksiyaning tabiati, moddalar konsentratsiyasi, katalizator ishtiroki, eritmaning tabiati, 

bosim va harorat.  

11.  Harorat  235  dan  305K  gacha  koʻtarilsa,  reaksiya  tezligi  ikki  marta  ortadigan 

reaksiyaning faollanish energiyasini hisoblang.  

12.  Reaksiya  tezligi  logarifmining  teskari  harorat  bilan  bogʻliqlik  grafigi  qanday 

koʻrinishga ega boʻladi?  

13. Reaksiyaning tajribaviy faollanish energiyasi nima?  

14. Agar 293K da reaksiya 2 soat davom etsa, shu reaksiya 15 daqiqada tugashi uchun, 

Vant-Goff  qoidasiga  koʻra,  harorat  nechaga  teng  boʻlishi  kerak?  Reaksiyaning  harorat 

koeffitsiyenti 3 ga teng.  

15. Birinchi reaksiyaning faollanish energiyasi ikkinchi reaksiyanikidan katta. T

1 

haroratda 

bu reaksiyalarning tezlik doimiylari teng. Agar T

2

>T

1 

boʻlsa, T

2 

haroratda reaksiyalarning 

tezlik doimiylari nisbati qanday boʻladi? 

16. Zanjir reaksiyalar va ularning turlari. 

 

Javoblar 

1.

  Reaksiya  tartibi-reaksiya  tezligi  moddalar  konsentratsiyasining  qanday  darajasiga 

bog'liqligini ko'rsatuvchi son.  Agar  

 mA+ nB ---> qC  

Yuqoridagi  reaksiya  tezlik  ifodasini:    V=kC

A

m

C

B

n 

ko'rinishda  bo‘lsa    va  m  va  n  laming 

yig'indisi (m + n) shu reaksiyaning tartibi deyiladi. Reaksiya o‘z tartibiga ko'ra, nolinchi, 

birinchi, ikkinchi, uchinchi va ko‘p tartibli bo'lishi mumkin. Agar  

NH

4

Cl+ H

2

0 = NH

4

OH + HCl  

gidroliz reaksiyasini ko'rib chiqadigan bo'lsak, bu reaksiya suyultirilgan eritmada boradi, 

deb  faraz  qilamiz.  U  holda  V=  k  •  C

NH4Cl

  C

H2O 

yoziladi  va  darajalar  yig‘indisi  1  +  1  =  2 

bo‘ladi,  demak,  bu  reaksiya  ikkinchi  tartibli  reaksiya  deb  hisoblash  mumkin.  Aslida,  bu 

reaksiyaning  tezligi faqat  tuzning  konsentratsiyasiga   bog'liq  bo‘ladi.  Shuning  uchun  bu  

birinchi tartibli reaksiyadir. Agar reaksiya davomida reaksiya tezligi o‘zgarmasa, ya‘ni V = 

const bo‘lsa, bu „nolinchi tartibli reaksiya“ deyiladi. Bunday reaksiyalar qatoriga, qattiq 

modda sathiga yutilgan modda  ishtirokida ro‘y beradigan reaksiyalar kiradi. 

 

2.  Reaksiyada  to‘qnashayotgan  molekulalar  soni  reaksiya  molekulyarligi  deyiladi.  

Reaksiya  molekulyarligini  parchalanish,  birikish,  o‘rin  olish,  izomerlanish  va  boshqa 

reaksiyalarga qo‘llash mumkin. 

 

3.  Kimyoviy  o'zgarishlar  ro‘y  berishida  reaksiyada  ishtirok  etuvchi  moddalar 

molekulalarining  o‘zaro  to'qnashuv  jarayonlarda  qatnashayotgan  molekulalar  soniga 

qarab  reaksiya  monomolekular  (bir),  bimolekular  (ikki),  trimolekular  (uch)  va 

ko‘pmolekular turlariga bo'linadi.  

Monomolekular  reaksiyalarda  kimyoviy  o'zgarishda  bitta  moddaning  bitta  molekulasi 

ishtirok etadi:  A --> C+D  

Monomolekular reaksiyalarga ko'pchilik parchalanish reaksiyalari misol bo'ladi:  

N2O5 --> NO2+ NO + O2  

CaCO3—> CaO + CO2 

Bimolekular reaksiyalarda bir vaqtning o'zida 2 ta molekula o'zaro ta’sirlashadi, 

boshqacha aytganda, reaksiya sodir bo'lishi uchun reaksiyaga kirishuvchi modda 2 ta 

molekulasining o'zaro to'qnashuvi ro'y beradi: A +B ---> AB 

Bimolekulyar reaksiyalarga ko‘proq birikish reaksiyalari kiradi. Masalan,H2 + I2 ->2HI 

Yuqoridagilarga ko'ra, reaksiyaning molekularligini aniqlash uchun reaksiyaga kiruvchi 

moddalar oldidagi koeffitsiyentlarini bilish kifoyadek ko'rinadi. Haqiqatda esa, har bir 

kimyoviy o‘zgarish bir necha o'zaro „ketma-ket“ yoki „parallel“ boruvchi reaksiyalami o‘z 

ichiga oladi. Shu sababli har doim ham reaksiyaning molekularligini aniqlashda bunday 

yo‘l tutib bo'lmaydi. 

Uchmolekular reaksiyalaming borishida bir vaqtda 3 ta molekulalaming o'zaro 

to'qnashishi sodir bo'ladi: A + B + C -> D 

Tabiatda azot molekulasi ishtirokida ozon gazining hosil bo'lishi bunga misol bo'ladi: 

02 + O + N2 --->03 + N2 

Bu reaksiyada azot molekulasi kislorod molekulasi va atomi ta’sirida ajralib chiqadigan 

ortiqcha energiyani „yutib“ oluvchimodda vazifasini o'taydi. Aks holda, bu energiya 

qaytadan03 -> 02+ O ning hosil bo'lishiga olib keladi. 

 

4. Reaksiya tartibini aniqlashning quyidagi integral usullari mavjud:  yarim ajralish vaqti 

usuli, o‘rniga qo‘yish usuli, Ostvald-Noyes usuli va boshqalar.  

 

5.  Reaksiya tartibini aniqlashning quyidagi differensial usullari mavjud: boshlang‘ich 

tezlik usuli, Vant-Goff usuli va  boshqalar 

 

6. lgK ning T

-1 

ga bogʻliqlik chizmasi to‘g‘ri chiziq koʻrinishga ega bo‘ladi. 

 

7. Har qanday reaksiya ma‘lum bir tezlikda boradi. Uning tezligini quyidagi formula orqali 

hisoblashimiz mumkin: 

nA+mB+pC+...--->... bo‘lsa reaksiya tezligi quyidagicha bo‘ladi: 

V=k*[A]

n 

[B]

m 

[C]

P 

... 

Yuqoridagi  formulada  k  tezlik  doimiysi  bo‘lib,  u  reaksiyaga  kirishuvchi  moddalar 

tabiatiga,  temperaturaga,  hamda  katalizator  ishtirokiga  bog‘liq.  Reaksiya  tezligi 

doimiysining o‘lchov birligi [k

1

] =[c]

1-n

[t]

1 

dan n=1 bo‘lganda, [k

1

] = [t]

1 

bo‘ladi. 

 

8.  Birinchi  tartibli  reaksiyaning  tezlik  doimiysi  tenglamasini  quyidagicha  ifodalashimiz 

mumkin: 

 

 

 

10. Kimyoviy reaksiyaning tezlik doimiysiga quyidagi omillarning  taʼsir etadi: 

reaksiyaning tabiati, katalizator ishtiroki, eritmaning tabiati, bosim va harorat. Lekin 

reaksiya tezlik doimiysi moddalar konsentratsiyasiga bog‘liq bo‘lmaydi. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

12. Reaksiya tezligi logarifmining teskari harorat bilan bogʻliqlik grafigi to‘g‘ri chiziqli  

koʻrinishga ega boʻladi. 

 

13.      Faol  to‘qnashishlar  nazariyaga  asosan,  to‘qnashayotgan  molekulalarning  og‘irlik 

markazlarini  birlashtiruvchi  to‘g‘ri  chiziq  bo‘yicha  kinetik  energiyaning  tashkil  qiluvchisi 

kritik  kattalikdan  ortiq  bo‘lgan  to‘qnashishlardagina  samarali  boladi.  Reaksiyaning 

tajribaviy  faollanish  energiyasi  --  samarali  to‘qnashishlarning  o‘rtacha    energiyaga 

nisbatan ortiqcha bo‘lgan energiyasi.  

16.  Zanjir  reaksiyalar-  bir-biri  bilan  ulangan  ketma-ket,  parallel,  tutash  reaksiyalar 

tizimidan  tashkil  topgan  hamda  erkin  radikallar  ishtirokida  boradigan  bosqichlardan 

iborat  reaksiyalar.    Zanjir  reaksiyalar  tarmoqlanmagan  va  tarmoqlangan    reaksiyalarga 

bo‘linadi.  Tarmoqlanmagan  zanjir  reaksiyalar  zanjirning  hosil  bo‘lishi,  o‘sishi  va 

zanjirning  uzilishi  bosqichlaridan  iborat  bo‘ladi.  Tarmoqlangan  zanjirli  reaksiyalar--bir 

vaqtda  ikki    yoki  undan  ortiq  faol  markazlarning  hosil  bo'lishi  bilan  boradigan  

reaksiyalar. Bu  turdagi reaksiyalarga oksidlanish (yonish yoki portlash) bilan  boradigan 

reaksiyalar kiradi. Masalan, 

Н

2

+О

2

+М--->НО

2

*

+М  

НО

2

*

 +Н

2

--->Н

2

О

2

+Н va h.k.  

Н+О2--->

*

ОН+О  

ОН+Н

2

--->Н

2

О+Н  

О+Н

2

--->ОН+Н.