Flora to’g’risidagi ta’limot. Madaniy o’simliklar

---

Mavzu: Flora toʻgʻrisida ta’limot. Madaniy oʻsimliklar. Fitotsenoz 
strukturasi. 
Reja: 
1 Flora to’g’risidagi ta’limot. 
2 Madaniy o’simliklar. 
3 Fitotsenoz strukturasi. 
 
Tayanch iboralar. Floristik viloyatlar. Golarktika olami. Paleotropik 
olami. Neotropik olami. Avstraliya olami. Golantarktika olami.Madaniy 
oʻsimliklar. Madaniy oʻsimliklarning markazlari. Oʻsimliklar jamoalari. 
Biomassa. Formatsiya. 
Flora - ma'lum bir hududda yashovchi o'simlik turlarining to'plami. Muayyan 
mintaqa, mintaqa, mamlakat yoki ba'zi fizik-geografik mintaqaning florasi haqida 
gapirish mumkin Ko'pincha flora ma'lum bir hududda qayd etilgan o'simliklar 
ro'yxatini ham anglatadi. Turli hududlarning florasi ularni tashkil etuvchi turlarining 
soni bo'yicha sezilarli darajada farqlanadi. Bu, birinchi navbatda, hududning kattaligi 
bilan bog'liq. U qanchalik katta bo'lsa, qoida tariqasida, turlar soni shunchalik katta 
bo'ladi. Yerning taxminan bir xil o'lchamdagi qismlarini ularda o'sadigan o'simlik 
turlarining soni bo'yicha taqqoslab, kambag'al flora va boy flora aniqlanadi.
Tropik mamlakatlar florasi turlarga eng boy, ekvatorial mintaqadan 
uzoqlashgan sari turlar soni tez kamayadi. Janubi-Sharqiy Osiyo florasi eng boy - 45 
mingdan ortiq o'simlik turlari. Boyligi bo'yicha ikkinchi o'rinda tropik Amerika 
florasi (Braziliya bilan Amazon havzasi) - taxminan 40 ming tur. Arktika florasi eng 
qashshoqlardan biri bo'lib, 600 dan bir oz ko'proq tur mavjud, Sahroi Kabirning 
florasi bundan ham qashshoqroq - 500 ga yaqin tur. Oʻsimlik dunyosining boyligi 
hududdagi tabiiy sharoitlarning xilma-xilligi bilan ham belgilanadi. Atrof-muhit 
sharoitlari qanchalik xilma-xil bo'lsa, turli o'simliklarning mavjudligi uchun 
imkoniyatlar qanchalik ko'p bo'lsa, flora shunchalik boy bo'ladi. Shuning uchun tog' 
tizimlarining florasi, qoida tariqasida, tekislik florasiga qaraganda boyroqdir. 
Shunday qilib, Kavkaz florasi 6000 dan ortiq turga ega va Rossiyaning Yevropa 
qismining o'rta zonasining keng tekisligida faqat 2300 ga yaqin tur mavjud. O'simlik 
dunyosining boyligi tarixiy sabablarga ham bog'liq bo'lishi mumkin. Ko'p million 
yillik qadimgi floralar, ayniqsa, turlarga boy. Bu yerda iqlim oʻzgarishi, muzlik va 
hokazolar tufayli boshqa hududlarda nobud boʻlgan oʻsimliklarni saqlab qolish 
mumkin edi. Bunday qadimiy floralar, masalan, Uzoq Sharq va G'arbiy Zakavkazda 
uchraydi. Nisbatan yaqinda shakllangan yosh floralar turlarga nisbatan ancha 
kambag'aldir. Turli hududlar florasi o'rtasida tizimli tarkibda sezilarli farqlar 
kuzatiladi. Mo''tadil iqlimi bo'lgan mamlakatlarda, qoida tariqasida, Asteraceae, 
dukkaklilar, Rosaceae, o'tlar, o'tlar va xochli o'simliklar oilalari ustunlik qiladi. 

---

Qurg'oqchil hududlarda tumanning turli vakillari juda keng tarqalgan. Tropik floralar 
orhide, eyforbiya, bodo, dukkakli va donli o'simliklar vakillariga boy. Savannalar va 
dashtlarda don ekinlari birinchi o'rinni egallaydi. 
flora elementlari 
Arktika - Uzoq Shimolda, kontinental tundra zonasida va Arktika orollarida 
joylashgan turlar guruhi. U bir qancha fraksiyonel elementlarga bo'linadi, masalan, 
G'arbiy Arktika va Sharqiy Arktika. Boshqa tomondan, ba'zi arktik turlar Kavkaz, 
Oltoy va boshqalarda o'z diapazonlarining (ajralishlari) qismlariga ega, shuning 
uchun arktik-kavkaz, arktik-alp va boshqalar elementi haqida gapirish mumkin.
Shimoliy (yoki boreal) - asosan o'rmon hududining shimoliy qismlarida, ya'ni 
ignabargli o'rmonlar hududida joylashgan diapazonga ega turlar guruhi. Bu erda ham 
boshqa bo'linmalar mavjud: Euroboreal - faqat Yevropa qismida, Sibirda Sibboreal va 
boshqalar.
Markaziy Yevropa - Markaziy Yevropada o'z oraliqlarining sharqiy 
segmentlariga Ittifoqning g'arbiy qismiga kiradigan, ba'zi hollarda hatto Uraldan 
tashqariga chiqadigan turlar guruhi. Asosan, avvalgisidan ko'ra ko'proq termofil 
bo'lgan bu guruh keng bargli o'rmonlar hududida tarqalgan. Atlantika - SSSRning 
Yevropa qismining g'arbiy hududlarida joylashgan. Ushbu element Evropaning 
Atlantika qirg'oq qismlarida eng kuchli ifodalangan. Ba'zi turlari sharqqa nisbatan 
rivojlangan.
O'rta yer dengizi - O'rta yer dengizini o'rab turgan quruq hududlarda tarqalgan 
turlar guruhi va sharqda Qora dengiz sohillarida - Qrim va Kavkazda (shuningdek, 
Kaspiy mintaqalarida) o'sadi. Doimiy yashil teri barglari va quruq mehribon o'tlar 
bilan daraxtlar va butalar. Misollar: qulupnay daraxti (Arbutus andrachne), shashka 
daraxti (Buxus sempervirens), sumak (Rhus coriaria), yovvoyi yasemin (Jasminum 
fruticans) va boshqalar. Baʼzi mualliflar Oʻrta yer dengizi elementiga Yaqin Sharq va 
Markaziy Osiyo elementlarini ham kiritishadi.
Oldingi Osiyo. Bunga G'arbiy Osiyo mamlakatlarida - sharqdagi Eron 
chegaralaridan O'rta yer dengizi qirg'oqlarigacha bo'lgan turlar kiradi. Asosan, bu 
quruq tog'li mamlakatlarning o'simliklari. U tor ma'noga ega bo'lgan bir qator 
elementlarga bo'linadi, biz eron tilini ta'kidlaymiz, bu odatda Eron tog'lariga to'g'ri 
keladi va bizning Transkavkazdagi chegaralarimizgacha cho'ziladi. Oʻrta Osiyo - 
Oʻrta Osiyo, uning yirik togʻ tizmalari (Tyan-Shan, Pomir-Olay, Tarbagʻatoy, Oltoy) 
bilan chegaralangan. Bu juda murakkab va bir qancha fraksiyonel elementlarga 
bo'linadi. Turon - tarqalish yoʻnalishi asosan Oʻrta Osiyoning Turon pasttekisligi 
choʻllari bilan bogʻlangan turlar guruhini birlashtiradi. Cho'l xarakteri elementi. 
Manchuriya - Manchuriyadagi asosiy hududga ega bo'lgan va Uzoq Sharq 
hududining janubiy qismlariga kiradigan turlar guruhi. Bir qator keng bargli daraxt va 
butalar: manchjuriya yongʻogʻi (Juglans manshurica, manchjuriya araliyasi (Aralia 

---

manshurica), baxmal daraxti (Phellodendron amurense, turli bargli findiq (Corylus 
heterophylla)) va boshqalar.
Kavkaz florasining elementlari. Ayniqsa, Kavkaz uchun siz ko'proq geografik 
elementlarni belgilashingiz mumkin, fazoviy jihatdan cheklangan. Kavkaz - Katta 
Kavkaz bilan bog'langan turlardan iborat; Bunga Kavkaz endemiklari (o'rmon va alp 
tog'lari) kiradi. Kolxis - Kavkazning Kolxida viloyatida, ya'ni G'arbiy Zaqafqaziyada 
(Adjariya, Abxaziya va shimoliy qirg'oqlar) o'z tarqalishiga ega turlar guruhi. Turlari 
oʻrmon, ohaktosh, togʻ-oʻtloq. Elementlarning koʻpchiligi oʻz genezisi (uchlamchi 
daraja) boʻyicha qadimiy hisoblanadi: pontik eman (Quercus pontica), rhododendron 
(Rhododendron Smirnowii), qayin (Betula Medwedewii) va boshqalar.Girkaniya – 
Kavkazning oʻta janubi-sharqini egallagan turlar, lekin asosiy massasi. turlari xorijda 
Eron shimolida jamlangan. Qadimgi uchinchi darajali elementlar (asosan oʻrmon 
turlari): Parrotia persica, asal chigirtkasi (Gleditschia caspia), ipak chigirtkasi 
(Albizzia julibrissin), Danae jinsi va boshqalar.
O`simlik dunyosining asosiy elementlari tarkibi o`zgargan joyda bir flora 
ikkinchisi bilan almashinadi.Floristik rayonlashtirish ishlarida endemiklarning florada 
tarqalishi alohida ahamiyatga ega. Endemiklar - ma'lum bir hududdan tashqari hech 
qanday joyda uchramaydigan turlar (o'simliklar). Endemizm kengroq tushunchadir, 
chunki endemik turlar kengroq hududlar uchun ham endemik avlodlarni, ham 
endemik oilalarni tashkil qilishi mumkin. Turli hududlar uchun endemizm darajasi 
juda farq qiladi. Izolyatsiya qilingan okean orollarining florasi juda endemikdir. 
Shunday qilib, Gavayi orollari florasi uchun endemiklarning 82%, Galapagos orollari 
florasi uchun - 50 dan ortiq, Yangi Zelandiya florasining aborigen qismida - 82% 
ko'rsatilgan. Materik florasi ichida boshqa muhim quruqlik zonalaridan uzoq vaqtdan 
beri ajratilgan materik Avstraliya florasi eng izolyatsiya qilingan hisoblanadi.Bu 
yerda 12 ming turdan 9 mingdan ortig'i endemikdir. Lekin bu yerdagi endemik oilalar 
soni hali ham Sharqiy va Janubi-Sharqiy Osiyodagidan kamroq. Endemiklar orasida 
botaniklar paleoedemiklar va neoedemiklarni ajratishga harakat qilishadi. 
Paleoendemiklar qadimgi kelib chiqishi. Bular, qoida tariqasida, tizimli ravishda 
ajratilgan taksonlardir. Ko'proq paleoedemiklar soni floraning o'ziga xosligi va 
qadimiyligini belgilaydi. Neoendemiyalar ko'pincha nisbatan yaqinda paydo bo'lgan 
va hali keng tarqalishga ulgurmagan turlarni, kamroq avlodlarni o'z ichiga oladi. 
Ayniqsa, tog' tizmalarida ko'plab neoedemiklar. Ko'p sonli neoedemiklar faol 
spetsifikatsiya jarayonlarini va floraning asosiy yadrosining nisbatan yoshligini 
ko'rsatadi. Ayrim taksonlarning zamonaviy xilma-xilligi markazlari birinchi navbatda 
neoendemiklarning ko'pligi bilan bog'liq. 
Floristik shohliklar.
Yer yuzining maʼlum qismlarida tarixan shakllangan yer kurrasining floristik 
qirolliklari (mintaqalari) turdosh floralarning eng yirik birlashmalari hisoblanadi. 

---

Izolyatsiya F. c. birinchi navbatda paleogeografik (asosan bo'r davridan boshlanadi), 
shuningdek, zamonaviy tuproq va iqlim omillari bilan asoslanadi. Har bir F.da. 
o'simliklarning endemik oilalari va avlodlari majmualari mavjud bo'lib, ularning kelib 
chiqishi va tarqalishi uzoq geologik tarix davomida uning chegaralarida davom etgan. 
F. c. quyi darajadagi floristik birliklarga bo'linadi (floraviy viloyatlar, viloyatlar, 
tumanlar, tumanlar va boshqalar). Garchi yer yuzasini F. ga boʻlishda boʻlsa-da. (yoki 
hududlarda) turli mualliflar tomonidan tafovutlar mavjud bo'lib, uning asosiy asosida 
u bir xildir (qarang: Floristik rayonlashtirish).
Keng Golarktik floristik qirollik (yoki Golarktika mintaqasi) Shimolning butun 
ekstratropik maydonini egallaydi. yarim sharda, janubda Cape Verde orollarigacha, 
ekish. Sahroi Kabir va Arabistonning bir qismi, Fors ko'rfazining sohillari, janubda. 
Hind Kush va Himoloy tog'larining yon bag'irlari, shimolda Xitoyning o'ta janubida. 
Amerika - ekish uchun. Meksika tog'larining bir qismi va Meksika ko'rfazi 
qirg'oqlari. Tarixiy jihatdan Golarktika florasi qadimgi paleogen-neogen arkto-
uchlamchi floristik majmuasi, uning hosilalari, Amer bilan bog'liq. Madro-uchchi 
darajali floralar. Tropik flora bilan aloqalar uzoq vaqtdan beri keng Tetis havzasi 
bilan cheklangan bo'lib, uning izolyatsiyalovchi roli Golarktikaning janubidagi iqlim 
sharoitlarining tropik iqlim sharoitlariga o'xshashligiga qarshi edi. Golarktika florasi 
F. a. u juda tabaqalangan bo'lib, uni bir qator floristik mintaqalarga bo'linadi: Arktika 
- donlilar, o'tlar, chinnigullar, Compositae va boshqalar kabi oilalar ustunlik qiladigan 
zaif floraga ega; Boreal - ignabargli daraxtlarning ustunligi bilan ajralib turadi, donli 
o'simliklar, o'tlar, kompozitsion gullar turlarining soni bilan ajralib turadi; Markaziy 
Yevropa mintaqasi bargli daraxt turlarining (mo''tadil o'rmonlar) ustunligi, boshoqli 
o'simliklar, kompozitlar, rosaceae va Golarktikaga xos bo'lgan boshqa guruhlarning 
ko'pligi bilan tavsiflanadi; Oʻrta yer dengizi — Compositae, papilion, yormalar, 
xochga mixlangan, labial, chinnigullar, soyabonlar bilan koʻp ifodalangan (flora 
fazoda yuqori darajada farqlanadi, progressiv endemizm yaqqol namoyon boʻladi); 
Markaziy Osiyo - O'rta yer dengizi, Boreal va Sharqiy Osiyoga o'xshash nisbatan 
kambag'al flora; Sharqiy Osiyo arkto-paleogen-neogen turlarining ko'plab 
xususiyatlarini progressiv endemizm rivojlanishi bilan birga saqlab qoldi; Kaliforniya 
(Sonoran) va Appalachi - floraning asosini progressiv endemizm elementlari bo'lgan 
paleogen-neogen va madro-paleogen-neogen komplekslarining qoldiqlari tashkil 
etadi.
Paleotropik floristik qirollik (yoki Paleotropik mintaqa) Golarktika floristik 
qirolligidan (Sharqiy yarim sharda) janubdagi bo'shliqni Hind va Tinch okeanlari 
orollari bilan birga Janubiy Afrika subtropiklarigacha egallaydi. Oʻsimlik dunyosi 
boy va juda tabaqalashtirilgan. Yetakchi o'rinni pantropik oilalar egallaydi, ular Eski 
va Yangi Dunyoning hududlariga bo'linish bilan tavsiflanadi (masalan, palma 
daraxtlari va orkide); bodom, euphorbiaceae, palma, orxideya, melastomalar, 

---

aroidlar, tut, dafna va bir qator quvurli guruhlar keng tarqalgan. Kosmopolit oilalar va 
turlar 
oʻt 
oʻsimliklari, 
dukkaklilar, 
Asteraceae 
va 
boshqalar 
bilan 
ifodalanadi.Endemik oilalar kam - dipterokarplar, pandanaceae va boshqalar.Oʻsimlik 
dunyosining tur tarkibi, ayniqsa, oʻrmon oʻsimliklari ustun boʻlgan hududlarda boy. 
O'simlik dunyosining boyligi va tabaqalanishi paleotropik mintaqadagi mintaqalarni 
ajratib ko'rsatishga imkon beradi: Sahara-Sind, Sudano-Zambeziya, Gvineya-Kongo, 
Kalahari, Keyp, Madagaskar, Hindiston, Indoxitoy, Malay, Papua, Gavayi, 
Polineziya.
Neotropik floristik qirollik (yoki neotropik mintaqa) janubdan Yangi Dunyoning 
makonini egallaydi. Kaliforniya va Bagama orollari 41° S gacha. sh. Oʻsimlik 
dunyosi kosmopolit (orxideya, asteraceae, dukkaklilar, boshoqli oʻsimliklar va 
boshqalar) va pantropik (palma, mirta, eyforiya, ziyrak va b.) oilalarning ommaviy 
mavjudligi bilan tavsiflanadi. Kaktuslar, bromeliadalar va boshqalar turkumlari 
endemik hisoblanadi.Oʻsimlik dunyosining boyligining oʻzgarishi asosan iqlim 
sharoitiga bogʻliq (tur tarkibiga boy ekvatorial zonaning nam va issiq oʻrmon 
rayonlari, subtropik kengliklarga oʻtganda va togʻlarga chiqishda oʻzgarishi) . 
Quyidagi hududlar ajralib turadi: Karib dengizi, Orinoko, Amazoniya, Braziliya, 
Laplata, And.
Janubiy floristik qirollik materik Avstraliya va taxminan egallaydi. Tasmaniya, 
Yangi Zelandiya, qo'shni orollar, janubiy janubda. Amerika, subantarktika orollari va 
Antarktida. Avstraliya florasi eng o'ziga xosdir - mirta (xususan, evkalipt), protea, 
mimoza, epakrid, buzz, restiya, kazuarina va boshqalar. Avstraliyalik (bir qator 
botaniklar uni floristik qirollik deb bilishadi), Yangi Zelandiya, Yangi Kaledoniya va 
Magellano-Antarktika mintaqalari. 
Madaniy oʻsimliklar - inson tomonidan oziq-ovqat mahsulotlari, sanoat uchun 
xom ashyo olish, chorva mollari uchun ozuqa tayyorlash, turar joy hamda atrof 
muhitni koʻkalamlashtirish va boshqa maqsadlarda yetishtiriladigan oʻsimliklar, 
Madaniy .oʻsimliklarning turlari, shakllari va navlari har xil boʻlib, ular yovvoyi 
ajdodlarini xonakilashtirish, mavjud M.oʻ. bilan duragaylash, keyinchalik esa 
seleksiya usuli orqali yaratilgan. M.oʻ.ning koʻpchiligi — makkajoʻxori, bugʻdoy, 
sholi, soya, shakarqamish, tok va boshqa oʻsimliklar qadim qadimdan yetishtirib 
kelinadi. Yovvoyi oʻsimliklarning taxminan 2,5 ming turi madaniylashtirilgan. 
Ularning koʻpchiligi qishloq xoʻjaligi ekinlari.
Madaniy oʻsimliklarning kelib chiqish markazlari - Yer sharida oʻsimliklarning 
muayyan turlari dastlab madaniylashtirilgan (dehqonchilikda ekilgan) va ularning 
genetik xilma-xilligi eng koʻp boʻlgan geografik markazlar. M.oʻ.k.ch.m. 
toʻgʻrisidagi taʼlimot madaniy oʻsimliklar seleksiyasi va ularning navlarini yaxshilash 
uchun boshlangʻich materiallarga ehtiyojlar tufayli yuzaga kelgan. Unga Ch. 

---

Darvinning biologik turlarning kelib chiqishida geografik markazlarning mavjudligi 
toʻgʻrisidagi gʻoyalari asos boʻlgan. 1883-yilda shveysariyalik botanik olim A. 
Dekandol eng asosiy madaniy ekinlar birlamchi kelib chiqqan geografik oʻlkalarni 
taʼriflab berdi. Lekin unda juda keng hududlar koʻrsatilgan boʻlib, ayrimlarining 
maydonlari deyarli qitʼalar chegaralariga toʻgʻri kelar edi. 1925—39 yillarda 
M.oʻ.k.ch.m. nazariyasini eng izchil holda N. I. Vavilov ishlab chiqdi. N.I.Vavilov 
oʻzi va boshqa botanik olimlar tomonidan ilmiy ekspeditsiyalarda toʻplangan jahon 
oʻsimlik resurslari (250000 ga yaqin namunalar kolleksiyasi) toʻgʻrisidagi juda katta 
materiallarga tayangan holda M.oʻ.k.ch.m.ning 8 ta asosiy geografik markazi yoki 
oʻchoqlarini koʻrsatib berdi: Xitoy markazi (soya, tariq, turli sabzavot va mevali 
ekinlar vatani); Hindiston markazi (madaniy oʻsimliklar turlarining deyarli 1/3 qismi; 
sholi, shakarqamish, baqlajon, bodring, mevali ekinlar vatani); Oʻrta Osiyo markazi 
(noʻxat, china, kunjut, maxsar, yasmiq, koʻpgina sabzavotlar — piyoz, sarimsoq, 
ismaloq, mevalar — oʻrik, nok, tok, bodom vatani); Gʻarbiy Osiyo markazi 
(bugʻdoyning koʻpgina turlari, ikki qatorli arpa, javdar, beda, karam turlari, sabzi, 
anjir, anor v b.); Oʻrta dengiz, markazi (zaytun, seratoniya daraxti, juda koʻp ozuqa 
va sabzavot ekinlari vatani); Efiopiya markazi (bugʻdoy, arpa, moyli ekinlar, 
bananning alohida bir turi, kofe daraxti va boshqa vatani); Markaziy Amerika 
markazi (90 ga yaqin oziqovqat, texnika va dorivor oʻsimliklar, shu jumladan, 
makkajoʻxori, uzun tolali gʻoʻza, loviyaning bir necha turi, qovoq, kakao, mevali 
oʻsimliklarning koʻpgina turlari vatani); Janubiy Amerika markazi (koʻpgina 
ildizmevali oʻsimliklar, birinchi navbatda, kartoshka, xina daraxti va koka butalari 
vatani). 
Oʻtmishda ayrim oʻsimliklar bu asosiy markazlardan chetda madaniy ekinlarga 
aylantirilgan. Lekin bunday oʻsimliklar soni juda kam. N. I. Vavilov birlamchi (eng 
kad.) va ikkilamchi (dehqonchilik mintaqalari oʻrtasida tovar ayirboshlash va oʻzaro 
aloqalarning rivojlanishi bilan bogʻliq holda keyinchalik paydo boʻlgan) M.oʻ.k.ch.m. 
borligini koʻrsatadi. Agar ilgari Dajla, Furot, Gang, Nil va boshqa yirik daryolar 
vodiylari qadimiy dehqonchilik markazlari boʻlgan, deb hisoblangan boʻlsa, N. I. 
Vavilov deyarli barcha madaniy ekinlar togʻli, tropik, subtropik va moʻʼtadil 
mintaqalarda paydo boʻlganligini koʻrsatib berdi. Yetishtirilayotgan koʻpchilik 
madaniy ekinlarning asosiy geografik markazlari faqat oʻsimlik boyliklaridan 
tashqari eng qadimiy. dehqonchilik madaniyati bilan ham bogʻliqdir. Hindiston 
markazi qadimiy. Hindiston va Hindixitoy madaniyati bilan, Oʻrta Osiyo markazi 6 
ming yillik tarixga ega boʻlgan setrus, ellin va Misr madaniyati bilan bogʻliq va h.k. 
Shunday qilib, yovvoyi oʻsimliklardan foydalanishda ularning sifat tarkibi, 
rivojlangan dehqonchilik madaniyati va tegishli ravishda yirik-yirik aholi 
manzilgohlarining mavjudligi katta rol oʻynagan. 

---

N. I. Vavilovning shogirdi P. M. Jukovskiy oʻsimlik genofondlari 
(qarang Genetik fond) 
boʻyicha dunyo miqyosida toʻplangan juda katta 
maʼlumotlarni tahlil qilish asosida madaniy oʻsimliklar kelib chiqqan va yangi 
shakllar paydo boʻlgan 12, jumladan, 4 ta megagen markazlarini ajratdi. Bulardan 
tashqari, madaniy oʻsimliklarga genetik jihatdan qarindosh endemik yovvoyi 
turlarning ajralib (alohida boʻlib) qolishi tufayli paydo boʻlgan 12 ta mikromarkaz 
ham ajratilgan. 
M.oʻ.k.ch.m. haqidagi taʼlimotning asosiy nazariy mohiyati madaniy 
oʻsimliklarda tur hosil boʻlish jarayonining muayyan geografik joyga bogʻliqligini 
koʻrsatishdir. N. I. Vavilov kashf qilgan irsiy oʻzgaruvchanlikdagi gomologik 
qatorlar qonuni katta amaliy ahamiyatga ega boʻlib, amaliy seleksiyada qimmatli 
boshlangʻich material boʻla oladigan, muhim xoʻjalik belgilarining nodir genlariga 
ega oʻsimliklarning yangi shakllarini yaratishiga imkon beradi. Madaniy ekinlarning 
aksariyati dehqonchilikda 5-8 ming yildan beri ekiladi.
Oʻsimliklar madaniylashtirilgan sari oʻz markazidan uzoqlashib yangi tuproq-
iqlim sharoitlarda ekila boshlaydi. Sunʼiy va tabiiy tanlanish natijasida 
oʻsimliklarning genotiplari, morfologik va biologik belgilari o’zgaradi. Genotip oʻzi 
shakllangan mintaqasidan boshqa mintaqalarga tarqalgan sari uning biol.ga mos 
sharoit texnologik tadbirlar orqali yaratiladi. Mas, makkajuxori yaxshi tuplanadigan 
va sershoxli tipik qisqa kunli tropik oʻsimligidir, ammo yangi navlari va duragaylari 
55° shim. kenglikda ekiladi; soya issiqsevar oʻsimlik, 3500—4000° foydali harorat 
yigʻindisini talab etadi, ammo uning shim. ekotipi 1750—1800° da pishadi. N. I. 
Vavilov va boshqa olimlarning mehnati tufayli [mas., Oʻzbekiston Fanlar 
akademiyasi Genetika va oʻsimliklar eksperimental biologiyasi institutida gʻoʻzaning 
kelib chiqishi markazlariga akademik A. Abdullayev boshchiligida Meksika (1975), 
Peru (1984), Shri Lanka, Hindiston, Xitoy (1989—90), Avstraliya (1997)ga 
ekspeditsiyalar uyushtirilgan] Yer sharining turli mamlakatlariga oʻtkazilgan juda 
koʻp botanik ekspeditsiyalar natijasida faqat miqdor emas, balki xilma-xilligi 
jihatidan ham boy boʻlgan, jahondagi eng yirik va noyob madaniy oʻsimliklar hamda 
ularning 
yovvoyi 
ajdodlari 
kollekdiyalari 
yaratilgan. 
Dunyo 
kolleksiyasi 
namunalaridan foydalanish asosida turli qishloq xoʻjaligi ekinlarining 1200 dan ortiq 
navlari yaratilgan. 
Madaniy oʻsimliklarning kelib chiqish va shakl hosil qilish megamarkazlari (P. 
M. Jukovskiy) 
I. Xitoy-Yaponiya (soya, bugʻdoy, tariq, qoʻnoq, marjumak va boshqa vatani). 
II. Indoneziya-Hindixitoy(suli, shakarqamish, banan, murch, sabzavot ekinlari). 

---

III. Avstraliya (yovvoyi sholi turlari, avstraliya gʻoʻzalari, sebarga turlari, 
tamaki, evkalipt, tropik daraxtlar turlari). 
IV. Hindiston (sholi, hind bugʻdoyi, shakarqamish, osiyo gʻoʻza turlari, 
baqlajon, bodring, mango). 
V. Oʻrta Osiyo (Oʻzbekiston, Tojikiston, Afgʻoniston, Gʻarbiy Tyanshan 
togʻlari; koʻk noʻxat, xashaki dukkaklilar, noʻxat, mosh, afgʻon javdari, maxsar, 
yasmiq, oʻrik, shaftoli, olma, qovun, gʻoʻza turlari va boshqalar). 
VI. Gʻarbiy Osiyo (Togʻli Turkmaniston, Eron, Zakavkazye, Kichik Osiyo, 
Arabiston ya. o.; bugʻdoy turlari, arpa, javdar, suli, beda, tok, chirmashib oʻsadigan 
zigʻir, nok, gilos, anjir, anor, qovun, sabzavot ekinlari). 
VII. Oʻrta dengiz (zaytun, suli, bugʻdoy turlari, dukkakli ekinlar, sebarga 
turlari, zigʻir, karam, lavlagi, sabzi, sholgʻom, turp, piyoz, sarimsoq, koʻknor, oq 
xantal). 
VIII. Afrika (joʻxori turlari, tariq, kanakunjut, sholi, moyli palma, dukkakli 
ekinlar, kunjut, kofe, gʻoʻza turlari). 
IX. Yevropa-Sibir (tolali zigʻir, duragay sebarga, beda turlari, kendir, xmel, 
nasha, meva, sabzavot ekinlari). 
X. Markaziy Amerika (makkajoʻxori, uzun tolali gʻoʻza turlari, loviya, 
kungaboqar, qovoq, maxorka, qalampir, kartoshka turlari, koʻp yillik oʻsimliklar). 
XI. Janubiy Amerika (madaniy kartoshka, pomidor, tamaki, ananas, koʻp yillik 
arpa, yeryongʻoq, gurchsimon (chatnaydigan) makkajoʻxori turlari). 
XII. Shimoliy Amerika (arpa turlari, lyupin turlari, koʻp yillik oʻtsimon 
kungaboqar turlari, meva, sabzavot, rezavor oʻsimliklar).