Flot a chalinar, aftidan, saroy ostidagi yergulalarda asla asozlar ishlamoeda edi

Yo ollo dust, yo ollo’ Xak D?st, yo ollo!.. Foniy dunyo deganlar, Takvoni tark etganlar, Xamdu sano demasdin, Kayfi safo deganlar, Gunodiga adad yuk,
Tong-la ma^shar madad Yo ollo d?st, yo ollo, \as dust, yo ollo!
^alandarlar ieiri^ning utkir ^idini taratib, bir me’yorda chay^alishib, "yo^u-^u'laganlaricha Ali ^ushchining yonidan utib ketiщdi.
Ali ^ushchi uzini chetga olib, ularni utkazib yubo- rarkan, eng oreada ketayotgan, ^op-^ora soboli kuksite tushgan, kuzlari yonib turgan barvasta darvesh ugirilib ^araganini kurdi-yu, yuragi ”shig" etdi. Bu usha, kechasi ustod suragan, KDpandar ^arno^iy degan darvesh edi... Kdtandar ^arno^iy unte bosh irgab, bilinar-bilinmas ta’zim ^ilganday buldi.
Ali K,ushchi uning yagrindor ba^uvvat ^addi-^omatiga, julduri chi^ib titilib ketgan ^irsasiga tikilganicha tuxtab soldi, sungra bir-bir bosib maejidi jomening sn tomonidagi tor kuchaga burildi...
^alandarlarning "Yo ollo dust, yo ollo"si uzoslashib borar, lekin Ali {uushchining k^z oldidan darveshning serso^ol yuzi, alla^anday dardli nigo^i ketmas edi.
^alandar olis Yassi sha^ri, tugrirogi, Yassi ya^inidagi K,arno^ ^al’asidan edi.
U bundan sariyb yigirma yyl mu^addam, ^ipcho^ xoni Baro^ uglon Signo^ va Yassini bosib olgan yili, bir guru^ yigitlar bilan Mirzo Ulugbekdan madad tilab kelgan edi.
Usha yili Say^un buylarida Baro^xonga ^arshi bulgan jangu jadalda K^alandar mislsiz jasorat kursatib, ustodni ulimdan asrab ^olganlardan biri bulgan edi. Lekin bu yurishda uning eng aziz dustlari—Yassi va Signo^ yigitlari ^alok bulgan, shu boisdanmi yo Mirzo Ulugbek ^atti^ maglubiyatga uchrab Yassi ganimlar ^ulida ^olganidanmi, xullas, Kdlandar sipo^ilikni tark etib, ilm-fanni ixtiyor etgan edi.
U sipo^iy kiyimlarini Madrasa toliblarining saru- polariga almashtirib, boshiga dastor urab, madrasai Ulugbekda, Ali K,ushchi bilan mavlono Mu^iddin ^❖lida rabsil oldi. Ilm so^asida ^am kup zukko chi^ib, ustod- ning metrite muyassar buldi. Xususan, turkiyda kup nafis she’rlar bitdi. Ammo bu orada (falakning uyinini ^arang!) uz ustozi mavlono Mu^iddinning ^izi Xurshida bonuga ishsi tushib soldi.
Mavlono Mu^iddin odamiylik k;ilib, shogirdini kuyov \ilishga rizolik bildirdi, ammo otasi Xoja Sala^iddin zargar fatsir shoirni suyukli nevarasiga nomunosib topib, shoirning ra’yini ^aytardi. Shu-shu serzavs, dilkash shoir t^satdan uzini ^ammadan olib ^ochadigan bir zo^idga aylandi. Sal utmay, u madrasani tark etib, gadolikka yuz tutdi... Bu votseadan keyin Ali ^ushchi uni bir necha bor kurgan edi, lekin ^alandar ustodini kursa )$am kurmaganlikka olar, kuzlarini yumib, ku- lo^lik boshini tebratib, zikr tushganicha utib ketardi, Bugun nechundir ugirilib saradi, bosh irgab ta’zim ^ilganday buldi. Bu ta’zim kamoli ^urmatdanmi yo bil’aks, ta\did ishorasimi?
Olisda, Kuksaroy tomonda ^amon nogoralar gumburlar, karnaylar surov solardi. Kuchalar, guzarlar ^amon kim- sasiz, osuda. Odatda bu ma^alda katta charm meshlarini buyinlariga osib olgan meshkobchilar kuchaga suv sepib, farroshlar ^ammayo^ni yog tushsa yalagudek ^ilib supurib- sidirib x;uyishar, sUng kuchaning ikki yuzidagi rasga-rasta dukonlar ochilar, temirchilar kuralarga saksovul, kumir ^alab, gup-gup boston urar, norgul, pa\lavonjussa ta^a- chilar osmonga sapchigan asov otlarni zorli kishnatib ta^a kr^ar; sangtaroshlar marmar toshlarni chukichlab na^shinkor buyumlar yasashar; charxchilar uch^un sachratib pichos va oybolta char>:lashar; suyaktaroshlar krmich va xanjarlarga ^immatba>;o dasta yunishar; gilamduz va sho^ichilar, sandi^chi va beshiksozlar, duradgorlar,. ku- lollar, chilangarlar, miskarlar ishga kirishar—^ammayo^ tara^-turu^ bulib ketardi. Bu paytda nonvoylar non yopishga, ^olvafurushlar ^olva, somsapazlar somsa, kabob- pazlar kabob pishirishga kirishar, ^avo issi^ non va somsa, piyoz va kabobning tutun aralash achchi^ va xushbuy ^idiga tulardi. ^ozir esa dukonlar berk, ^ammayos suv ^uyganday jimjit.
Ali K^ushchi bu rastalarni sevar, ^uli bush kunlari yo mutolaadan charchagan paytlari aksariyat shu yerga kelib, ustalarning ishiga razm solib, ular bilan su^batlashib Utirishni yaxshi kurar edi. Na^ot sokin daryoday bir me’yorda o^an bu \ayot dovulga uchrasa? Na^ot bu cheksiz rastalar, bir-biriga tutashib ketgan dukoi va dukonchalar, nozik ustaxonalar, ^ammasi zer-zabar bulsa?..
Ali K^ushchi kungli bir xil bulib ^adamini tezlash- tirdi. Tor k^cha chekinib, oldinda kichikro^ bir guzar kurindi. Guzarning urtasida shoxlari ^urib-^ovjirab dolgan bir tup shotut usardi. Shotutning ung tomonida boloxonasi kuchaga ^aratib ^urilgan salobatli bino ^ad

kutargan. Boloxonaning tagida sush tava^ali zalvarli darvoza, darvozaning ung ^anotida eshik. Maydonning chor-atrofi yalpok gishtdan ^urilgan ^ator uylar bilan uralgan. Bu—Salo^iddin zargarning dukonlari bulib, ular e^am berk, z^ar bir eshikda otning kallasiday z^ulf.
Ali K^ushchi darvoza oldida tuxtab, ogir mis z^al^alar- ni sozuzi. Anchadan keyin ichkaridan:
—Savdo yu^. Dukon ishlamaydi, —degan bugis, xi- rildo^ ovoz eshitildi.
—Kamina Madrasai Ulugbekdan mavlono Mu^iddinni ziyorat z^ilgani keldim... Kirib ayting: birodaringiz Ali ^ushchi kelibdur, deng.
Ichkarida gurs-gurs oyok; tovushi eshitildi. Sal utmay eshik ^iygoch ochilib, beliga silich osgan ^ora barzangi yigit kurindi.
Ali Xushchi tepasi yopi^ ^orongi bostirmaga kirdi va tor yulakdan utib, urdaday keng z^ovliga chi^di. ^ovlining turt tomoni ^am oldi ayvoy binolar bulib, bir-biriga tutashib ketgan edi. Nozik nimpushti va lojuvard rangga buyalgan baland peshto^lar, ayvonning uymakor ustunlari, bezakli eshik va darchalari zdzzirgina chi^an sovuz; kuz oftobida charaslab, keng z^ovlyyi alla^anday nurafshon ^ilib yuborgan edi.
Ali Kj-shchi zdzvliga kirganda ung tomondagi uyning eshigi o^ista ochilib, boshida tus z^avorang ipak rumol, egnida tupigiga tushgan ^avorang shoyi kuylak, oyogida uchiga yo^ut ^adalgan bejirim kobuliy kavush, tol chi- vi^day nozik bir ^iz kurindi. K^iz Ali ^ushchini kurib, yuzini ^arir ^avorang rumoli bilan tusib oldi, o^uning kuzlariday katta serkiprik kuzlarini yerga tikib, kaf- tini kuksiga bosib, bosh egdi.
—Assalom, ustoz...
"Yo tavba! Bu ne ^olki, bir necha da^itsa orasida z^ar ikkala oshi^-ma’shu^ni ^am kursa!"
Bonu, ta’lim kurgan emasmi, uni ustoz, dedi...
Ali {^ushchi negadir kungli erib:
—Umring uzoz^ bulgay, »;izim,—dedi. —Dadang uyda- larmi?
—Uydadurlar. Mar^amat diling, ustoz...—Xurshida bonu kulini kuksiga suyganicha chekinib, unga yul berdi. Bonuning ovozi z^am chezdzasiday muloyim va xiyol ma’yus edi.
Ali K^ushchi ayvonga chi^ib, oldin dazuzizga, daz^lizdan chap z^uldagi tanish xonaga kirdi. Yerga xitoyi ipak gilamlar tushalgan, shiftiga tilla *;andil osilgan bu keng chorxari xona—mavlono Mu^iddinning istiro^atgo^i ^isoblanar edi.
Uyning turida, ^at-^at sho^i kurpachalar ustida, boshi par yostieda chukib yotgan mavlono Mu^iddin uni kurib, urnidan ^uzgaldi.
—^uzgalmang, azizim, ^uzgalmang!..—Ali ^ushchi ja- dallab borib, birodarining yoniga tiz chukdi.
Mavlono Mu^iddin ^ir^ besh yoshlar chamasidagi, 1^osh- kuzlari sizining ^osh-kuzlariday ^op-k,ora, o^sariedan kelgan, nozikkina, buychan bir odam edi. U peshanasini shoyi k^iyi^cha bilan boglab, boshiga uchlik i^opa ta^ya kiyib, avrasi movut simmatba^o suvsar pustiniga uranib olgandi. Mavlono ^ush-^ush oltin uzuklar ta^ilgan uzun ingichka barmo^larini chuzib kurishdi-da, yosti^a yonbosh- ladi.
—Ollo shifo bergay!—Ali K^ushchi yuziga fotika tor- tib dustiga saradi.—^alaysen? Tabibga kurindingmu?
Mavlono Mu^iddin "^a" deb bosh irgadi-da, kuzini yumdi.
Xonaga Madrasa talabasiga uxshagan yosh maaram kirib, urtaga dasturxon yozdi, kumush barkashlarda hcchi; non, somsa, piyoz pustiday nozik chinni likopchalarda asal, bodom, mayiz olib kelib ^uydi.
Ali K,ushchiga xonada nimadir yetishmayotganday bulib, atrofiga g;aradi, ^aradi-yu, bir zum agrayib ^oldi. Ikki tomondagi kitoblarga tulib turadigan ^ubbali javonlar- da na bir kitob bor edi, na bir sulyozma! Ularning urniga bejirim xitoy chinnilari, chetlariga tilla suvi yuritilgan muna^ash piyolalar, guldor kumush barkashlar, uymakorlik bilan ishlangan nozik ^umgonchalar, rang-ba- rang kuza va kuzachalar terilgan, buning ^ammasi yaraslab-chara^lab keng xonani zarrin jiloga tuldirib yuborgan edi.
Ali 1^ushchi dayroy bulib mavlono Mu^iddinga saradi. U ^amon kuzlarini yumib, yonboshlab yotardi. Ali ^ushchi kungliga yopirilib kelgan allasanday yomon tuyguni bosib:
—Kecha ustod cha^irtirgan erkan, Kuksaroyda buldim,— dedi.
Mavlono Mu^iddin joyida bir ^uzgalib, yutalib ^uydi.
—Kaminaga ^am chopar yubormishlar. Taassufkim, xas- talik sabab, izgori ixlos etmo^ning chorasi bulmadi.
Mavlono Mux.iddin negadir ^izarin^irab, Ali !\ushchini dasturxonga ristali. Ajabo: u ustod tugrisida bir ogiz ran suramadi.
—Ustod sizga salom yulladi...
—Abadulabad salomat bulgaylar. Mar^amat, noz-ne- matdan olgaysiz, azizim... —Mavlono Mu^iddin teta- nita patirlarni ushatib, Ali ^ushchini dasturxonga \istadi. Ali K,ushchi sovu^ kulimsirab:
—Salom bilan birga ustod bir nozik tilak bildir- dilar,—dedi.
Mavlono Muervddinning patir ushatayotgan nozik barmosla- ri ^arakatdan tuxtab, ^avoda mualla^ osilib ssldi.
—Ne tilak ermish?
—Xabaringiz bordur, azizim, bukun subkodam a lo^azratlari Movarounna^r sar^adiga sushin tortib kirgan sha^zodaga ^arshi yurish boshladi...Inshoollo^, ^irk, yil shafoat ^ilgan tangri taolo bu safar ^am uz inoyatini darig tutmas... Va lekin...—Ali K,ushchi ustod- iing ma\zun che\rasini eslab, bir entikib oldi. —Va lekin, bandai gofil ^as taoloning ixtiyorini bilmo^an ojizdurmiz. Agarchi $umo ^ushi sha^zodaning boshiga kunib, yurt osoyishi buzilsa... rasadxonadagi barcha nodir kitoblar, barcha noyob ^ulyozmalarni asrab solmos sizu bizga yuklanibdur, birodari aziz...
Mavlono Mu^iddin "yalt" etib Ali K^ushchiga saradi.
—Asrab ^olmo^?.. Buning uchun ne silmo^ kerak? A^limga sigmaydur...
—Buning uchun eng nodir ^ulyozmalar bilan noyob kitoblarni yashirmo^ darkor. Rasadxonadan olib chi^ib, ishonchli joyga yashirmo^ kerakdur...
—Ishonchli joy...bu dargo^mi?
Mavlono Mu^idsinning yuzida shunday zur bir sa- [yusima aks etdiki, Ali ^ushchi kulimsirab bosh chay^a- li.
—Yus, birodar, bu dargo^ tugri kelmas. Suz bir kitob, un kitob emas, besh-olti tuyaga yuk buladurgon xazina ustida boradur...
Mavlono Mu^iddin tilla uzuklar tatsilgan ingichka barmshutari bilan dasturxonni ^imarganicha jim >;oldi.
—Bizning dargo^ tugri kelmasa... kamina ne ^ilay? Ma^sadingizni anglamadim...
—Nechuk anglamaysiz, azizim?—dedi Ali K,ushchi zar­azen ^aynab.—Ustod siz bilan meni eng ya^in shogirdla- rim deb, bu yumushni yuklagandur. Fa^ir ^uzuringizga masla^at surab keldim.
Mavlono Muz^iddinning oz^-sariz^ yuziga z^izillik yugurdi.
—Ma’zur kurgaysiz,—dedi u shoshib.—Kup mushkul yumushdir bu. Kamina bu ishga siblago^imdan bemaslaz^at z^ul urolmasmen. Ijozat bersangiz, ul zotdan maslaz^at su rasam.
Ali 1\ushchi "ma’z^ul", degan ma’noda bosh irgadi.
Mavlono Mu^iddin shosha-pisha urnidan turdi, yalti- ro^ z^ora charmdan tikilgan z^oshikdekkina kavushini oyogiga ilib, ship-ship yurib xonadan chiz^di.
Ali ^ushchi z^ulidagi guldor piyolani aylantirganicha chuz^ur xayolga toldi.
Mavlono Mu^iddin Ulugbek madrasasiga mudarris etib tayinlangan yili Salo^iddin zargar xudsi shu z^ovlida butun Samarkand a.\li irfoniga osh bergan edi. Oshga jannatmakon ustod K,ozizoda Rumiy bilan on^azratlari z^am tashrif buyurgan edilar. Ushanda Salo^vdsin zargar suyukli ugli mavlono Muzrzddin uchun yshdan nodir zdglyozmalarini kuz-kuz z^ilib, a’loz^azratlarining taz^siniga sazovor bulgan edi. Zotan bu mav^ye, bu obru, bu boylik—z^ammasi Mirzo Ulugbek or^asida orttirilgan edi. Ustod shogirdi mavlono Muzrzddinni shunday suyar, uning ilmi va salo^iyatlarini shunday yuksak baz^olar ediki, yoshligiga ^aramay mudarris- likka kutarib, katta nafaz^a tayin z^ildi. Ugliga bulgan bu z^urmat-ez^tirom tufayli otasi Xoja Salozrgddin zargar "tarxon" nomini oldi, Mirzo Ulugbek unga savdo az^lidan z^yech biriga bermagan imtiyozlarni berdi, z^atgo tamgadan z^am ozod z^ildi. ^isz^asi, Saloz^idsin zargar Movarounnazdvdagi eng nufuzli odamlardan biriga, eng katga savdogarga aylandi. Endi bulsa... ^ayzrt!—Ali ^ushchi oyoz^ sharpalarini ezditib boshini kutardi.
Busagada... fil tishidan yasalgai oppoz^ asosiga tayanib, Xoja Salo^iddin zargar turardi. Egnida z^izil movut tun, boshida zar bilan tikilgan uchlik gilam duppi, Sal oz^id din zargar poygakda tuxtab, paxmoz^ z^oshlari ostiga yashiringan tiyrak kuzlari bilan Ali K,ushchiga tikilib dolgan edi.
Yetmishga borgan bu cholning z^addi-^omati, uzunchos oppoz^ yuzi, z^atto kiyinishida z^andaydir pinz^oniy bir guzallik bor, u ziyam mushtdekkina bulsa-da, zuvalasi pishiz^, nigoz^i utkir edi.