Foiz stavka va unga ta’sir etuvchi omillar

Foiz stavka va unga ta’sir etuvchi omillar


KREDIT NARXI DIAGRAMMA KORINISHIDA
Bunda
-komissiya hizmat haqi
-tulovlar
-sovrinlar
-bank foiz stavkasi
Bank foiz stavkasi - bank ssudasidan foydalanganlik uchun belgilangan haq miqdori; qarz summasiga nisbatan foiz hisobida undiriladi. Uning miqdori kredit turi, muddati va qarzning vaqtida qaytarilishiga bogʻliq. Tijorat va davlat banklari Markaziy (milliy) bank boshchiligida kreditlar uchun belgilaydigan Bank foiz stavkasi s. miqdori foiz stavkalarning butun bir tizimini tashkil etadi. Davlat shu tizimga investitsiyalar darajasi va pul muomalasini tartibga soladigan yoʻnalishda taʼsir koʻrsatadi, yaʼni qulay iqtisodiy konʼyunkturani yaratadi. Bank foiz stavkasi s. qarzning kaysi tarzda va qanday berilishiga ham bogʻliq. Uzoq muddatli qarzning Bank foiz stavkasi s. past, qisqa muddatlisiniki yuqori boʻladi. Qarz yordam tarzida berilganda ham Bank foiz stavkasi s. imtiyozli boʻladi. Agar korxona va tashkilotlarni oʻz qoʻlidagi mablagʻni yaxshi ishlatishga undash zarur boʻlsa, Bank foiz stavkasi s. oshiriladi. Bank foiz stavkasi s.ning minimal va maksimal darajasi bor. Minimal darajadagi Bank foiz stavkasi s. bankning harajatlarini qoplab, zarar koʻrmasligini taʼminlashi kerak, maksimali esa bankka el qatori foyda koʻrishni taʼminlashi lozim. Bank omonat depozitlar uchun toʻlaydigan foiz stavkalari ssudadan foydalanganlik uchun belgilangan foiz stavkalaridan past boʻladi, bu esa banklarning foyda olib ishlashini taʼminlaydi


Foiz stavkalari - Olin(ayot)gan mablag‘lar bo‘yicha va’da qilin(ayot)gan (promised) daromadlik stavkasiga (yoki daromad stavkasi) foiz stavkasi deb ataladi. Olin(ayot)gan mablag‘larning turiga qarab, turli xil foiz stavkalari mavjud. Masalan, uy sotib olish uchun qarz oluvchi kishi ushbu qarzni garov bo‘yicha foiz stavkasi (mortgage rate) deb nomlanuvchi foiz stavkasi bo‘yicha to‘laydi. Bank tomonidan firmalardan undiriladigan stavka esa tijorat krediti bo‘yicha foiz stavkasi (commercial loan rate) deb ataladi. Kreditning har qanday turi yoki qayd qilingan daromadga ega vosita bo‘yicha foiz stavkasi miqdori bir qator omillarga bog‘liq. Bulardan eng muhimlari hisob-kitob pul birligi (unit of account), to‘lov muddati (maturity) va kredit kelishuvi shartlarining qarz oluvchi tomonidan bajarilmaslik riski, yoki defolt riskidir (default risk). Ushbu omillarning har birini batafsilroq ko‘ribchiqamiz.Hisob-kitob pul birligi to‘lovlar amalga oshiriluvchi pul birligini o‘z ichiga oladi. Hisob-kitob birligi bo‘lib, qoidaga ko‘ra, u yoki bu mamlakatning valyutasi hisoblanadi: dollar, yevro, frank, funt, rubl, so‘m, peso va hokazolar. Ba’zida birlik sifatida qandaydir bir tovar qo‘llaniladi, masalan, oltin, kumush yoki tovar vaxizmatlarning standart «savati». Foiz stavkasi hisob-kitob pul birligiga bog‘liq holda o‘zgaradi. Qayd qilingan daromadga ega bo‘lgan vosita bo‘yicha to‘lov muddati - bu davomiyligida jami olingan summani to‘lash lozim bo‘lgan vaqt. Qisqa muddatli instrument (vosita)lar bo‘yicha foiz stavkasi, uzoq muddat-lilarining foiz stavkasidan yuqori, past yoki teng bo‘lishi mumkin. To‘lanmaslik riski qayd qilingan daromadga ega instrument (vosita) bo‘yicha qarzning asosiy summasi yoki foizning qandaydir bir qismi qarz oluvchi tomonidan to‘lanmaslik ehtimolini o‘z ichiga oladi. Bu riskning darajasi qanchalik
baland bo‘lsa, qarz oluvchi o‘z investorlariga uning qimmatli qog‘ozlarini sotib olishga rozilik bildirishlari uchun shunchalik yuqori foiz stavkasini va’da qilishi lozim.
Endi, keling, ushbu uch omil amalda qanday qilib foiz stavkasi darajasi (o‘lchami)ga ta’sir etishini ko‘rib chiqamiz. Foiz stavkasiga hisob-kitob pul birligining ta’siri. Qayd qilingan daromadga ega bo‘lgan instrument (vosita) faqatgina aniq hisob-kitob pul birligiga muvofiq risksiz, ishonchli hisoblanadi. Uning o‘zgarishi bilan foiz stavkasi ham nihoyatda jiddiy ravishda o‘zgarib ketishi mumkin. Keling, bu hodisani aniqroq tushuntirish uchun, nominallari turli xil valyutalarda ko‘rsatilgan obligatsiyalarniko‘rib chiqamiz. Faraz qilaylik, Britaniya Qo‘shma Qirolliklarining davlat obliga-tsiyalari bo‘yicha foiz stavkalari Yaponiyaning davlat obligatsiyalariga qaragandaancha yuqori va ular taxminan bir xil qoplash muddatiga ega. Mazkur toifa obligatsiyalari to‘lanmay qolish riskidan ozod ekanligi inobatga olingan holda, mazkur shartlar
barcha investorlar Qo‘shma Qirolliklarning obligatsiyalarini afzalroq ko‘rishiga olib kelmaydimi?. Mazkur holatda javob salbiy bo‘ladi. Chunkiushbuobligatsiyalarning nominallari turli valyutalarda: Qo‘shma Qirollik obligatsiyalari - funt sterlingda, Yaponiyaniki esa - iyenda aks ettirilgan. Ikki mamlakatning mazkur toifa (klass)
Foiz stavka, boshqa so'z bilan kreditning yoki depozitni olish uchun to'lov qilish kerak bo'lgan foiz miqdori, kreditni yoki depozitni uzluksiz sana boyicha miqdori.
Foiz stavkasiga qarashli ko'plab omillar mavjud. Birinchi navbatda, moliyaviy tizimning umumiy holati, jamiy kredit miqdori, milliy valyutaning qiymati va mamlakatning iqtisodiy holati foiz stavkalariga ta'sir ko'rsatadi. Agar mamlakatni iqtisodiy xavfsizligi kuchayib ketsa yoki valyutaning qiymati pasayib ketsa, uning ta'siri ostida daromadning pastlashi mumkin.
Ikkinchi navbatda, banklar va kredit tashkilotlari xususiy shaxslarga kredit berish uchun o'zlarining o'ziga xos foiz stavkalarini belgilaydilar. Bu foiz stavkalarining belgilanishida bir nechta omillar ta'sir ko'rsatishi mumkin, masalan, mablag'lar miqdori, kredit davri, kafolat keltirish, kredit olish maqsadi va shaxsiy kredit tarixi.Shuningdek, moliyaviy tizim va banklar kabi tashkilotlar kreditlarni ajratish va tijoratda ishlashda kerak bo'lgan moliyalarni miqdori va muddati ko'rsatish orqali xususiy shaxslarning moliyaviy xizmatlardan foydalanishni yuqori darajada rag'batlantirishga harakat qilishlari mumkin.
Barcha faktorlar o'zaro aloqali va bir-birining ta'siri ostida, foiz stavkalari o'zgarishi mumkin. Shu sababli, moliyalashishni rejalashtirayotgan yoki kredit olmoqchi bo'lgan insonlar uchun, foiz stavkalari va ularni ta'sir etuvchi omillar bo'ylab tafsilotli tahlil qilish juda muhimdir.

• 
  Foiz stavkalari, kredit oluvchi tashkilotlar, to'lov miqdorlari, vaqt davri va kafolat miqdorlari kabi kredit shartlari xizmat ko'rsatuvchilarning xizmat qilish shakliga va kredit oluvchining kredit tarixiga qarab o'zgarishi mumkin.
  
• 
  O'z davrida, moliyalashishda keng qo'llaniladigan ikki turi mavjud: o'tish kreditlari va qarzdorlikni ortirish kreditlari. O'tish kreditlari, yana "imtiyozli kreditlar" deb ataladigan shaklda, ishlab chiqarishni oshirish, tijoratni kengaytirish va boshqa moliyaviy maqsadlar uchun xizmat ko'rsatuvchilar tomonidan taklif etiladi. Qarzdorlikni ortirish kreditlari esa borclarni birlashtirish yoki bir-biridan ko'chirishga yordam beradi.
  
• 
  Foiz stavkasi muddati va kafolatlar ko'rsatilganidan tashqari, kredit oluvchilar uchun qo'llaniladigan boshqa kredit turilari ham mavjud. Masalan, ipoteka krediti uy yoki yashirin mulkni sotib olish uchun, avtokrediti transport vositalarini sotib olish uchun, shaxsiy kreditlar shaxsiy maqsadlar uchun olinadi.
  
• 
  O'zini moliyalashtirishdan avval, shaxslar o'z daromadlarini nima uchun sarflaydiganlarini baholashlari, moliyalashtirishning eng yaxshi turi va shartlari bo'yicha savollarni tayyorlashlari va moliyalashish tashkilotlari bilan muloqotga chiqishlari tavsiya etiladi.
  
• 
  Moliyalashishning muhim bir qismi, kreditlarni tez va oson to'lash yoki unga naqad narxlarda qo'shimcha to'lovlarni qo'yish imkoniyatini beruvchi "kredit kartalari"dir.
  
• 
  Kredit oluvchilar, kreditlarini to'lashda qo'llaniladigan o'zaro muomalalar va daromadlar, muddatli hisob raqamlari va kredit tarixlari haqida xabardor bo'lishlari kerak. Bu, shu jumladan, kredit oluvchilariga kredit tarixini yaxshi tadbirlashlari, kredit tarixlarini tiklashlari va xavfsizligi ta'minlashlari uchun yordam beradi.
  
• 
  Moliyalashish sohasida innovatsion texnologiyalar kengaymoqda va boshqa sohalar kabi kredit sohasi ham o'zgarib bormoqda. Misol uchun, bugungi kunda, kriptovalyutalar kredit sohasida o'z o'rniga egallashib kelmoqda. Bu, virtual valyutalar orqali moliyalashish tizimining muvozanatini oshiradi.
  
• 
  Kredit oluvchilarning shaxsiy ma'lumotlari muhimligi xavfsizlik muammolari yuzaga keltirish sababli, kredit tashkilotlari o'z xavfsizlik tizimlarini rivojlantirishga harakat qilmoqda. Bu, xavfsizlik sohasida keng qo'llaniladigan texnologiyalar kabi biometrik tasdiqlash tizimlari orqali kredit oluvchilarning shaxsiy ma'lumotlarini himoyalashga yordam beradi.
  
• 
  Moliyalashish sohasidagi konkurensiya muhimligi va yangi tashkilotlarning kelishi moliyalashishni osonlashtirishga yordam beradi. Kredit oluvchilarga kafolat qilish usullarining kengayishiga qo'shimcha shaxsiy kafolatlar kabi innovatsion usullar kiritilmoqda.
  

Bitta kredit tashkilotidan boshqa biriga o'tishda xizmat ko'rsatuvchilar tomonidan qo'llaniladigan "kredit mablag'lari"ni ko'paytirish texnologiyasi yana osonlashib borayotgan. Bu texnologiyalar orqali kredit tashkilotlarining bitta xodimining bir kundagi ishiga to'g'ri keladigan 10 nafar kreditni biriktirish imkoniyati mavjud.
Moliyalashish tizimi barcha mamlakatlarda bir-biridan farqli xususiyatlarga ega. Bunday yurisdiktsiyalarning har birida xususiy qonunlar va shartlar bo'ladi. Masalan, Amerika Qo'shma Shtatlarida qonunlar kredit tashkilotlariga kredit oluvchilarning hisob raqamlariga kirishga ruxsat bermaydi, shuningdek, qonunlar uchun xavfsizlik standartlari ham mavjud.
Boshqa moliyalashish usullari ham bor, masalan, "sharaflar" deb ataladigan turdagi moliyalash usuli ko'p mamlakatlarda xavfsiz va qulay ko'p xodimlarning ishlatishiga imkon beradi. Sharaflar usuli orqali kredit tashkilotlari xodimlari o'zlarining o'ziga xos kredit limit
Foiz stavkasiga to‘lanmaslik riskining ta’siri. Belgilangan daromadli instrument (vosita)lar bo‘yicha to‘lanmaslik riski qanchalik yuqori bo‘lsa, hatto boshqa barcha ko‘rsatkichlar o‘zgarishsiz qolganda ham, ushbu instrument (vosita)larning foiz stavkasi shuncha yuqori bo‘ladi. Quyidagi jadvalda qarz oluvchilar tomonidan chiqarilgan va o‘z qarzlari bo‘yicha noto‘lovlarning turli darajadagi risklari bilan xarakterlanuvchi dollar nominalidagi xilma-xil foiz stavkalari keltirilgan
Tijorat banklarining foiz siyosati depozitlar va kreditlarning okilona foiz stavkalarini shakllantirish va foiz riskini boshkarish bilan boglik tadbirlar majmuasidir.
Tijorat banklarining foiz siyosatining asosiy jixatlari quyidagilardan iborat:
1. Foiz siyosatining asosiy maksad va vazifalari: foiz siyosatining asosiy maksadi foiz siyosatida anik belgilab kuyilgan bo’lishi lozim. Ayrim banklarda foiz siyosatining asosiy maksadi sifatida foiz risklarini boshkarish tizimini takomillashtirish belgilab kuyiladi, boshkalarida esa sof foizli daromad darajasini oshirish kursatiladi.
2. Foiz riskini yuzaga keltirishi mumkin bo’lgan xolatlar: bunday xolatlar odatda kredit kuyilmalarining xajmini keskin oshirilishi natijasida yoki kreditlarning bozor stavkalarini sezilarli darajada oshishi natijasida yuzaga kelishi mumkin.
3. Foiz riskini boshkarish usullari: odatda bank amaliyotida foiz riskini asosiy
boshkarish usullari sifatida foizli svoplardan keng foydalanadilar, kichik banklarda esa ko’proq kredit riskiga limitlar o’rnatish uslubidan foydalanadilar.
4. Foiz stavkalarini o’stirmaslik makomini belgilash tartibini joriy kilish.
Tijorat banklarining daromad olish soxasi faoliyati uning foiz siyosati orkali amalga
oshiriladi. Bank kredit bera turib mijozning foyda olishi uchun shart-sharoit yaratar ekan, demak, o’zining manfaatini xam amalga oshirgan bo’ladi. Banklar foiz siyosatini amalga oshirishda omonatlar bo’yicha to’lanadigan foizni ularning o’zlari takdim etadigan ssudalar uchun oladigan ssuda foizidan pastroq qilib belgilaydi. Olingan va to’langan foizlarning summalari urtasidagi farq banklarning foydasini tashkil etadi.
Tijorat banklari xar bir aniq kelishuvlarida foiz me’yorini xisoblaganda quyidagilar e’tiborga olinadi:
- ta’minlangan ssudalar bo’yicha eng kreditga layokatli mijozlar uchun aniq muddatga beriladigan bazaviy foiz stavkasining darajasini;
- xar bir aloxida kelishuvning shartlarini inobatga olgan xolda tavakkalchilik uchun qo’shimcha to’lov.
Foiz stavkasi- jalb qilgan mablag’lar bo’yicha kelishilgan daromadlilik stavkasidir.
Amalda mablag’larni jalb qilish turlari qancha ko’p bo’lsa ularni foiz stavkasi turlari ham ham shuncha ko’p bo’ladi. Misol, qarz oluvchi uy sotib olish maqsadida berib turilgan qarz pul uchun mazkur zayom bo’yicha foiz stavkasi to’laydi, bu o’z navbatida qo’yilgan mablag’(nakd, mulk va boshqalar) bo’yicha foiz stavkasi deb yuritiladi; a bankni firmadan ushlayotgan stavkasi esa tijorat krediti bo’yicha foiz stvkasi deyiladi.
Foizlarni hisoblashda tartib bo’yicha diskret(diskret foizlari) usulida; bunda ham hisoblash davrlari oy, chorak va yil sifatida qabul qilinadi. Arim hollar da har kunlik hisoblash qo’llanilib, (misol, uzoq muddatli investitsiyalarni analiz qilish uchun)mijozlarga ma’qul kelishi uchun ayrim hollar da foizni o’zluksiz hisoblash usuli qo’llaniladi.

Foiz stavkani son jihatdan moliyaviy tahlil etishda nafaqat qarz summasini ko’payish quroli ko’rinishda, balki kengroq ma’noda bevosita mablag’larni bir egasidan boshqasiga oqib o’tish va ko’payish orqali tijorat va moliyaviy faoliyatdan keladigan daromadlilik darajasini o’lchash uchun joriy etiladi.

Foiz stavkalar avvalgi u yoki bu boshlang’ich summasiga yoki avalgi davlar uchun hisoblangan foiz summasiga ssudani mazkur muddatni barcha davlari(oddiy foiz stavka)ga qo’llaniladi. Shunga o’xshash hisob stavkalari ham qo’llaniladi. Mos holda, asosiy foiz stavka 4 turi bir biridan tubdan farq qiladi: oddiy va murakkab foiz stavkalari, oddiy va
murakkab hisob stavkalari.
Amaliyotda fiksirlangan stavkadan tashqari so’zib yuruvchi yoki o’zgaruvchan tavkalari mavjud. Ayrim holatlarda shartnomalarda ayrim bazaviy stavkalari(pul bozoridagi stavkani vaktlar bo’yicha o’zgarishidan, misol uchun London banki tomonidan o’rnatilgan «LIBOR»stavkasi)ga fiksirlangan qo’shimcha daromad-marja qo’shiladi. Shunday qilib, umuman stavka qaysiki, foiz hisoblanayotgan stavka bazani o’zgarishi hisobiga o’zgarib turadi. Shartnomalardagi marjani hajmi vaqtlar bo’yicha o’zgarishi orqali ko’rsatilishi mumkin.1
Moliyaviy aktivlarni asosiy formalariga qarzli majburiyatnoma, aktsiya va xosilaviy qimmatli qog’ozlar kiradi. Qarzli majburiyatnomalarni muomalaga pul bilan shug’ullanuvchi davlat, korxona va boshqa xujaliklar (uy-xujaliklar) chiqaradi. Shunday qarzli
majburiyatnomalar bozorida shunday davlat va korporativ obligatsiyalari va uy-joy va tijoratli avanslar; shuningdek, iste’mol zayomlarga o’xshash aktivlar sotiladi. Qarzli majburiyatnomalar fiksirlangan daromadli instrumentlar deyilib, kelgusida fiksirlangan summani to’lashga va’da beradi yoki qat’iy belgilangan foizli qimmatli qog’ozlar deyiladi.
Qarzli majburiyatnomalar uni qaytarish muddatiga qarab quyidagi shakllarga
bo’linadi:
-qisqa muddatli qarzli majburiyatnomalar bozori-(qaytarish muddati 1 yilgacha) pul bozori deyiladi
-o’zoq muddatli qarzli majburiyatnomalar va aktsiya bozori-(qaytarish muddati 1 yildan yuqori) kapital bozori deyiladi
Pul bozorida davlat yoki ishonchi bo’lgan xususiy sektor egasi tomonidan chiqarilgan foizli qimmatli qog’ozga o’xshash afzallikka ega instrumentlar (kaznachey veksellar, katta
korxonalarni tijorat vekseliga o’xshash veksellar)muomalada yuradi. Zamonaviy pul bozori integratsiyani globallashuvi va likvidlilik bilan harakterlanadi. Aktivlarni likvidlilik darajasi uning pulini konveratatsiya qilish jarayonini tezligi va kam harajat liligi hamda oddiyligiga bogliq holda aniqlanadi.
Qo’shimcha bo’lib esa taraflar kelishuvining predmeti hisoblanmish qat’iy belgilangan miqdor hisoblanadi va ushbu miqdor kredit shartnomasi muddati davrida odatda o’zgarmaydi. Ushbu qat’iy belgilangan qo’shimchaning miqdori shartnoma shartlari va tavakkalchilik darajasiga bog’liq bo’ladi.

Nominal foiz stavkasi deganda e’lon qilingan foiz stavkasi tushuniladi. Real foiz stavkasi deganda nominal foiz stavkasini pulning qadrsizlanish darajasiga muvofiqlashtirilgan darajasi tushuniladi. Foizning nominal stavkasi (i) va real stavkasi (r) deb belgilansa:

r = i + x,
bu erda, x – inflyatsiyaning kutilayotgan darajasi.

Rivojlangan davlatlar pul-kredit tizimida foiz stavkalarning turli-tumanligi mavjud. Foiz stavkalarning birinchi darajasi – markaziy bank tomonidan tijorat bankiga taqdim etiladigan kreditlar bo’yicha belgilanadigan rasmiy foiz stavkasidir. Mazkur foiz stavkasi hisob yuritish yoki qayta moliyalashtirish foiz stavkasi deb ataladi.

Foiz stavkalarning navbatdagi darajasi kredit resurslarining banklararo bozoridagi taklif stavkalaridan iboratdir. Etakchi banklar birinchi darajali banklar evrovalyutalarida ushbu banklarda depozit hisobvaraqlarini ochish orqali kreditlashni taklif stavkalari bo’yicha amalga oshiradi. Misol sifatida LIBOR (LIBOR – London Inter Bank Offered Rate) London banklararo taklif stavkasini keltirish mumkin. Ushbu stavka rasmiy asosda belgilanmaydi, balki har bir tijorat banki mazkur stavkani har bir ish kunining birinchi yarmi, ya’ni soat
LIBOR stavkasi deganda ushbu banklar bo’yicha o’rtacha arifmetik miqdor sifatida hisoblangan o’rtacha stavka tushuniladi.Foiz stavkasi, qulayliklar va kafolatlar, kredit turi va kreditning muddati kabi ko'plab omillarga ta'sir qiladi. Foiz stavkasining oshishi kreditning umumiy qimmatini oshiradi va kreditni olish uchun to'lov miqdorini oshiradi. Shuningdek, kreditni qaytarish davrida ham foiz stavkasi to'lov miqdorini oshiradi.
Foiz stavkasi, moliyaviy siyosat tizimlari, banklar va investorlar tomonidan belgilanadi. Shu sababli, moliyaviy siyosat tizimlari kabi omillar foiz stavkasini o'zgartirishi mumkin. Banklar esa kredit turi va mijozlarning kredit qaytarish tarixlari, kafolatlari, qulayliklari va boshqa omillarga qarab har bir mijoz uchun alohida foiz stavkasini belgilashadi.
Bundan tashqari, moliyaviy taraqqiyot, inflatsiya, pul birligining qiymati, mamlakatning iqtisodiy holati va boshqa ko'plab omillar ham foiz stavkasiga ta'sir qiladi. Masalan, moliyaviy taraqqiyot oshishi va iste'molchilarning xarajatlari oshishi, kafolatli kredit olish uchun qizilcha va bir qancha yuklarni oshirishi mumkin va shu bilan foiz stavkasi ham oshishi mumkin.Shuningdek, global moliyaviy siyosat tizimlaridagi o'zgarishlar, mamlakatlararo muloqotlar va moliyaviy siyosatlar ham foiz stavkasiga ta'sir qilishi mumkin. Misol uchun, qulayliklar yoki qarz beruvchilar uchun kafolatlarning yaxshilanishi va shu bilan birga mamlakatlararo aloqalar yaxshilanishi, qarz qaytarish ko'payishi va shu bilan birga foiz stavkasi ham kamayishi mumkin.
Barcha bu omillar, kreditning umumiy qimmatiga ta'sir qilsa ham, ularning har biri alohida ta'sir qiladi va foiz stavkasini belgilashda o'z navbatida alohida faktor sifatida ko'rinadi.