Fonetika va fonologiya; nutq apparati; ona tilining unli tovushlar tizimi reja

onetik birliklar va ularning turlari

Fonetik birliklar deganda soʻz yoki qoʻshimchalarning shakliy tomonini hosil qiladigan va ularning ma’nolarini farqlash, chegaralash vazifalarini bajariladigan birliklar tushuniladi. Bunday birlikalar soʻz va qoʻshimchalarning qaysi tomoni (shakl va mazmun) uchun muhimligi jihatidan ikki guruhga boʻlinadi: 1. Segment (ingl. qism, boʻlak¹) birliklar soʻz yoki qoʻshimchalar tarkibida birin-ketin kelib, oʻzaro ulanadigan birliklardir. Bularga nutq tovushlari va boʻgʻin kiradi. 2. Ustsegment (supersegment) birliklar qoʻsimcha, soʻz,

¹ Англо-русский словарь. Составитель В.К.Мюллер. Москва, 1971, стр. 682.

jumla, gap yoki matnning mazmun tomoniga aloqador birliklardir. Bu guruhga

urgʻu, ohang (intonatsiya), toʻxtam (pauza) kiradi. Quyida shu birliklar bilan batafsil tanishamiz.


Nutq apparati

Avvalo, nutq tovushlarining anatomik-fiziologik tomonini koʻrib chiqamiz. Bunda nutq tovushlarining hosil boʻlishida ishtirok etadigan nutq a’zolari bilan tanishamiz. Bunday nutq a’zolarining jami nutq apparati deb yuritiladi.

Nutq apparatiga quyidagilar kiradi:

1. 
   
   Nafas appa rati: o‘pka, bronxlar (bir juft), nafas yo‘li (traxeya).
   
2. 
   
   Bo‘g‘iz bo‘shlig‘ida xalqasimon, piramidasimon, qalqonsimon tog‘aylar hamda un paychalari joylashgan.
   
3. 
   
   Og‘iz bo‘shlig‘ida til, tanglay (qattiq va yumshoq), kichik til, lab va tishlar joylashgan .
   
4. 
   Burun bo‘shlig‘i.
   
5. 
   
   Markaziy asab tizimi.
   

Nutq a’zolarining jami nutq apparati deyiladi. Endi har bir nutq a’zosining vazifasi xususida to‘xtalib o‘tamiz.

1. 
   rasm². Nafas apparati: