Foyalanish samaradorligi

Qishloq xo`jaligi yerlarining tarkibi. Bu ko`rsatkich qishloq xo`jaligiga yaroqli yerlar tarkibini ko`rsatadi va quyidagi formula yordamida aniqlanadi.

^Кх.ер.тар
_ ^Х.ер.м
КХ я. ер м.
100

Bunda: Qx yer tarkibi. – qishloq xo`jaligiga yaroqli yer tarkibi, % Qx yer m. - qishloq xo`jaligiga yaroqli yer maydoni, ga

X er m. - Haydaladigan yer (yoki sug`oriladigan yer) maydoni, ga
Qishloq xo`jaligiga yaroqli yerlar tarkibida haydaladigan yerlarning ayniqsa, sug`oriladigan yerlarning salmog`iga qarab tegishli xulosalar chiqaramiz. Xo`jalikda haydaladigan, ayniqsa (tabiati issiq o`lkalar sharoitida) sug`orilib dehqonchilik qiladigan yerlarning ulushi qancha yuqori bo`lsa shuncha yaxshi (samarali) hisoblaymiz. Olimlarning izlanishlari shuni ko`rsatadiki 1 gektar sug`orilib dehqonchilik qilinadigan yer 5-7 gektar lalmi yerga teng mahsulot berar ekan. Boshqacha qilib aytganda 1 gektar sug`orilib dehqonchilik qilinadigan 6-7 gektar lalmi yerga teng. Agarda yer maydonlarining cheklanganligini, har bir ga yerni haydash, ekish, ishlov berish va hosilni yig`ib olish harajatlarini hisobga olsak sug`oriladigan yerlarning naqadar qard qimmati yuqori ekanligini ko`ramiz. Demak, imkon darajasida sug`orilib dehqonchilik qilinadigan maydonlarini asrash zarurati kelib chiqadi. Bozor sharoitida u boshqa yerlarga nisbatan

qimmat turadi. Demak unga narx belgilashda, boshqa maqsadlar uchun ajratganda yoki soliq yukini belgilaganda bu omilni hisobga olib zarur bo`ladi.

3. 
   Yerdan foydalanish koeffitsiyenti (martaliligi). Bu ko`rsatkich quyidagi formula yordamida aniqlanadi.
   

^Ер.ф.к ^
Х .эк. м
ЭМ

Bunda: Yer f.k. – yerdan foydalanish koeffitsiyenti, marta EM - jami ekin maydoni, ga

H e m. - haqiqatda ekilgan ekin maydoni, ga
Ushbu ko`rsatkich har bir mamlakat, region va xo`jaliklarda bir biridan keskin farq qiladi. Uning darajasi mamlakatning rivojlanganlik darajasi, aholining va yer maydonlarining miqdori (soni) kabi ko`plab omillar ta`sir etadi.
Yer fondidan foydalanish ko`rsatkichlarining ikkinchi guruhiga iqtisodiy samaradorlik bilan bog`liq ko`rsatkichlar kirib ularning o`zi natural va qiymat ko`rsatkichlarga bo`linadi. Natural ko`rsatkichga qishloq xo`jaligi ekin turlarining hosildorligi kiradi. Hosildorlik quyidagicha aniqlanadi.
Хосилдорлик  ^ЯХ
ЭМ

Bunda: H – ekin turlarining (paxta, bug`doy, makka, uzum, meva...) hosildorligi, s/ga Em - ekin (paxta, bug`doy, makka, uzum, meva...) maydoni, ga

Yah - yalpi (paxta, bug`doy, makka, uzum, meva...) hosil, s
Yerdan foydalanishning iqtisodiy samaradorligini quyidagi ko`rsatkichlar yordamida aniqlash maqsadga muvofiq:

1. 
   Yer maydoni birligi hisobiga olingan yalpi mahsulot, so`m. Bu ko`rsatkich quyidagi formula yordamida aniqlanadi.
   

Ер.ф.с  ^Ям
ЭМ

Bunda: Yer f.s. – yerdan foydalanish samaradorligi, so`m EM - jami ekin maydoni, ga

Y.m. – yalpi mahsulot, so`m
Bu ko`rsatkich doimo o`sib borsa ijobiy rivojlanish hisoblanadi. Albatta uning darajasiga juda ko`plab omillar (iqtisodiyotning, texnologiyaning rivojlanganlik darajasi, inflyatsiya darajasi, ekin turlari va mahsulotlarga shakllanadigan narxlar darajasi....) ta`sir etadi.

2. 
   Yer birligi hisobiga olingan foyda miqdori, so`m. Bu ko`rsatkich quyidagi formula yordamida aniqlanadi.
   

Ер.ф.с  ^Ф
ЭМ

Bunda: Yer f.s. – yerdan foydalanish samaradorligi, so`m EM - jami ekin maydoni, ga

F. –jami olingan foyda (yoki sof foyda), so`m
Ushbu ko`rsatkich natijalari ham o`sib borgan holdagina ijobiy sanaladi. (Unga ta`sir qiladigan omillar juda ko`p va uning o`sish darajasi qanday bo`lishi boshqa masala).
Albatta, yerdan ajratmagan holda suv resurslaridan foydalanishni ham o`rganish lozim. Ayniqsa, mamlakatimiz uchun resurslarining ahamiyati katta. Shu sababli 1 metr kub suv hisobiga olingan mahsulot miqdori undan foydalanishning samarasini bildiradi. Bu ko`rsatgichlarni natura va qiymat holida hisoblash mumkin.

3.