From function (n.) + -al (1), or from Medieval Latin functionalis


Download 48.88 Kb.
bet7/9
Sana08.02.2023
Hajmi48.88 Kb.
#1168961
1   2   3   4   5   6   7   8   9
Bog'liq
etimology

arm (n.1)


"upper limb of the human body," Old English earm, from Proto-Germanic *armaz (source also of Old Saxon, Danish, Swedish, Middle Dutch, German arm, Old Norse armr, Old Frisian erm), from PIE root *ar- "to fit together" (source also of Sanskrit irmah "arm," Greek arthron "a joint," Latin armus "shoulder"). Arm of the sea was in Old English. Arm-twister "powerful persuader" is from 1915. Arm-wrestling is from 1899.

77. She

she (pron.)


mid-12c., probably evolving from Old English seosio (accusative sie), fem. of demonstrative pronoun (masc. se) "the," from PIE root *so- "this, that" (see the). The Old English word for "she" was heohio, however by 13c. the pronunciation of this had converged by phonetic evolution with he "he," which apparently led to the fem. demonstrative pronoun being used in place of the pronoun (compare similar development in Dutch zij, German sie, Greek he, etc.). The original h- survives in her. A relic of the Old English pronoun is in Manchester-area dialectal oo "she." As a noun meaning "a female," she is attested from 1530s.

78. Oy Turkologiyada hunuzga qadar ay-oy so'zi "demoq" ma'nosidagi fe'l va Erning yo'ldoshi ma'nosidagi ot turkumiga xos so'z sifatida qayd qilinib izohlanib keladi. E.Sevortyan,A.Shcherbaklarda berilgan qadimgi turki so'zlar etimologik shakllari va ma'nolarida ham shundaydir. Ammo o'zbek va boshqa turki tillardagi atoqli otlar,toponim,narsa otlari va gidronimlar: Oygul, Oysuluv, Oysanam, Oynisa, Oynur, Oyxo'ja, Oybek, Oyxon, Oyjon, Oyparcha, Oyposhsha, Oydin; oydin, oybolta, oyboldoq; Ayaguz(ay+o'kuz), Aybulaq ,Ayto'g'is...tarkibidagi ay//oy ma'nosiga mutlaqo mos kelmasligi oqibatida bu kabi so'zlar etimologiyasi oqibatda g'ayri ilmiy qilib berilgan yoki etimologiyasi chetlab o'tilgan. Ay so'zi qadimgi turkida yuqorida keltirilgan ot va fe'l turkumi so'zlariga omonim sifatida mavjud bo'lganligi Ahmad Yassaviyning quyidagi misralaridagi so'z shakli va uning ma'nosi bilan tasdiqlanadi:


Ay ishqi yo'q bedardlar bilay desang elib ko'r;
Tabtusin ay Muhammad Mustafo,
Odam safidin burun, tutti dunyodin o'run.
Har ikki ay oy (Erning yo'ldoshi) so'zidan ham,aytmoq fe'lidan ham boshqa bir so'z ekanligi,ayni paytda ey undov so'zi ham emasligi matndan yaqqol ko'rinib va sezilib turadi. Ay//oy so'zi hozirgi o'zbek jonli va adabiy tilidagi "Oy borib omon qayt" tilak jumlasida birmuncha xira anglaniladi va jiddiy qaralsa, Yassaviy hikmatlaridagi ma'nodan ham o'zgacharoq ma'no ifoda etishi bilinadi.
O'zbek tilidagi bolalar nutqiga yoki bolalarga qaratilgan nutqqa xos bo'lgan oymoma so'zida hamda ona o'rnida qo'llanuvchi oyi, aya so'zlarida esa, bu so'z yana bir yangi ma'no qirralari bilan namoyon bo'ladi. Mana so'zlarga shakl jihatidan ancha yaqin bo'lgan oyim,oyimposhsha,oyimcha,oyimtilla; oyimsupurgi, oyimqovoq so'zlari tarkibidagi oyim ham turki oy//ay so'zi bilan uzviy bog'liqligi yaqqol ko'zga tashlanib turadi. Yana o'zbek tilida ayollar atoqli otlariga qo'shilib keladigan -ay//-oy borki, u ham asli bizning mavzumiz bo'lgan mustaqil ay bilan bog'liqdir.
Bulardan tashqari, E.V.Sevortyan M.Ryasyaenenning "Turki tillar tarixiy fonetikasiga doir materiallari"da ay ni aya -hurmat qilmoq ,hisoblashmoq ma'noli so'z bilan bog'lanishiga shubha bilan qarashi ham bizning mavzumizga doir so'z bilan bog'liqigini ham ta'kidlab o'tmoqchimanki,bu ham aslida Sevortyan shu ma'noga yaqin ma'noli ay so'zi borligini payqamaganligi oqibatidir.Ay turki o'zagi juda qadimdan mavjud bo'lganligining olimlar tomonidan qayd etilmaganligi oqibatida ushbu so'z ishtirokida yasalgan juda ko'p joy nomlari,suv nomlari va boshqa ma'noli so'zlar noto'g'ri talqin qilinib kelindi.Jumladan,Shimoliy Qozog'istondagi Ayteke ko'li nomidagi ay ungar tillari-xanti tilidagi ay-kichkina dan ,teke esa toxar tilidagi shu shaklga yaqin daryo ma'nosidagi so'zdan,deyiladiyu,ammo bir-biridan morfologik jihatidan mutlaqo uzoq bo'lgan hamda zamon va makon jihatidan bu ikki tilning so'zlari bir-biri bilan qo'shilib qadimdan turki tillar tarqalgan hududda qanday qilib yangi so'z yasagani ochiq qoldiriladi ("Proisxojdenie aborigenov Sibiri" Tomsk, 1969:V.N.Popova, Netyurkskie gidronim/ Pavlodarskoy oblasti",20-bet) yoki o'sha gidronimga aynan o'xshash Qozog'iston janubidagi ko'plab Aytek toponimlaridagi ay turki etnonim,tek esa kelib chiqish ma'nosidadir, deyiladi. (E.Koychubaev, Kratkiy tolkov/y slovar toponimov Kazaxstana", Alma-Ata,1974,20-bet).
Yuqorida keltirilgan tarkibida ay turki so'zi ishtirok etgan so'zlar tarkibidagi ay ning ma'nolarini birma -bir aniqlab chiqishga urinib ko'raylikki, undan keyin bu so'zning qadimgi va hozirgi turki tillardagi ma'nolari ravshanlashadi:
1) Oygul so'zidagi oy ning ma'nosi- toza ,pok buni o'zbeklarning o'zida uchraydigan va Oygulning sinonimi bo'la oladigan Tozagul ismi ham go'yo bu ma'noni tasdiqlagandek bo'ladi.
2) Oysuluv dagi oyning ma'nosida esa toza ma'nosi bilan birga tiniq ma'nosi ham mavjuddir.Xuddi shu ma'noni Aybulaq va Ayto'g'is gidronimlaridagi ay da ham ko'ramiz.
3) Oysanam, Oynisa ismlaridagi oyning chiroyli, go'zal ma'nolari go'yo yuzaga chiqib turadi.
4) Oldida oy kelgan o'zbek qo'shma antroponimlarining(ayollar ismlarining) aksariyatidagi oy ni so'zning keyiniga olib ham kishi oti yasash mumkin: Guloy, Suluvoy, Sanamoy, Nuroy,P oshshaoy kabi.
5) Oyxo'ja, Oyxon, Oybek atoqli otlaridagi oy ning ma'nosi esa ulug', katta dir. Bu jihatidan oy so'zi qora so'zining qadimgi ma'nolari(masalan, Qoraxon, Qoraboy, Qorabotir) bilan sinonimlik munosabatiga kira oladi.
6) Oyjon va Oydin atoqli otlaridagi oy ning ma'nosi nurli.yog'duli deb belgilash mumkin.Shu o'rinda oydin turdosh otidan Oydin atoqli oti yasalganini ta'kidlash bilan birga, bizningcha, bu so'z ham hozirgi shaklidan qat'iy nazar, Oy so'zi bilan to'g'ridan-to'g'ri bog'lanmasligini ko'rsatib o'tmoqchimiz.Hozirgi turk tilida bu so'z o'zbek tilidagi ziyoli bilan semantik bir xilligi (o'zb.ziyo arab tilidan olingan va ma'nosi nur) hamda tarkibi boshqa-boshqa tillardan bo'lishiga qaramay ayning shu o'rindagi ma'nosi nur ekanligini aniqlash uchun yordam beradi. Oydinning tarkibi esa, ay(i)+ tun lardan tashkil topib,ma'nosi yorug' tun dir. Buni turk va o'zbek tillaridagi ay aydin(bo'ldi) yoki turk shevalaridagi aying aydini birikmalari tasdiqlaydi. O'zbek shevalaridagi "ozib yozib men o'g'irlikka chiqqanimda oy oydin bo'libdi" matalida esa oydinning ma'nosi to'laligicha yorug'-nur dir O'zbek tilidagi oy yuzli birikmasidagi oy ham nurli ma'nosiga egaligi uchun ham uning kun yuzli degan sinonimi ham,ma'noni kuchaytiruvchi ekvivalenti ham yo'q bo'lsa kerak. Ushbu misollardagi birinchi oy Erning yo'ldoshi Oy ekanligiga ham e'tibor bering. Oydin so'zi Oyning nurini ifoda etishi juda ko'p turki tillarda E.Sevortyan ko'rsatganidek uning dastlabki ma'nosi emas ekan.Balki turki tillar tarixiy taraqqiyoti davomida bu so'z shaklan koinot jismi nomi bilan o'xshab qolishi natijasida ma'no metonimiyasiga uchragan.
7) O'zbek tilidagi oyi,aya va oymoma so'zlaridagi oy//ay ning ma'nosi va tarkibi alohida diqqatga sazovordir.Oyi va aya so'zlari har ikkisi ham bir o'zakdan yasalgan so'zlar bo'lib, qadimgi uyg'ur tilida ay/ so'zi mehribon ma'nosida,xuddi shunday hozirgi uyg'ur tilida ay dan yasalgan ay+a>ay +i - so'zi hurmat qilmoq va e'zozlamoq ma'nosida qo'llanishi qayd etilgan(E.V. Sevortyan,Etimologicheskiy slovar tyurkskix yaz/kov,M.1974,102-bet). Bu so'zning o'zagi hozirgi o'zbek tilidagi aya - fe'li bilan bog'lanadi. Bu fe'lning ehtiyot qilmoq ,asrab-avaylamoq, hatto ardoqlamoq ma'nolari borligi aya so'zining asosida mehribonlik ma'nosi yotishini tasdiqlab turadi.Tilimizdagi har ikki shakl - oyi va ayalarning katta yoshdagi begona ayollarga ham murojaatda hurmat ifoda etish uchun qo'llanishi ham uning etimologik ma'nosiga mos keladi. Ayni chog'da oyi so'zi uyg'ur tilidagi aylam,ayla yoshi ulug' ayollarga hurmat bilan murojaat (o'zbek tilidan boshqa barcha turki tillarda o'zbekcha o o'rnida a kelishini hisobga oling)ma'nosidagi so'z bilan ham bir o'zakdan bo'lishi mumkindir.Shuning bilan birga aylam shakli o'zbek tilidagi atoqli otlarga qo'shilidigan hamda hurmatli,muloyim ma'nolariga ega bo'lgan oyim so'zi bilan genetik bog'liqligi ham ko'zga tashlanadi.

79. Lab
80. Galiley


81. Et
82. Chet
83. Eat eat (v.)
Old English etan (class V strong verb; past tense æt, past participle eten) "to consume food, devour, consume," from Proto-Germanic *etan (source also of Old Frisian ita, Old Saxon etan, Middle Dutch eten, Dutch eten, Old High German ezzan, German essen, Old Norse eta, Gothic itan), from PIE root *ed- "to eat."
Transferred sense of "corrode, wear away, consume, waste" is from 1550s. Meaning "to preoccupy, engross" (as in what's eating you?) first recorded 1893. Slang sexual sense of "do cunnilingus on" is first recorded 1927. The slang phrase eat one's words "retract, take back what one has uttered" is from 1570s; to eat one's heart out is from 1590s; for eat one's hat, see hat. Eat-in (adj.) in reference to kitchens is from 1955. To eat out "dine away from home" is from 1930.
eat (v.)
Old English etan (class V strong verb; past tense æt, past participle eten) "to consume food, devour, consume," from Proto-Germanic *etan (source also of Old Frisian ita, Old Saxon etan, Middle Dutch eten, Dutch eten, Old High German ezzan, German essen, Old Norse eta, Gothic itan), from PIE root *ed- "to eat."
Transferred sense of "corrode, wear away, consume, waste" is from 1550s. Meaning "to preoccupy, engross" (as in what's eating you?) first recorded 1893. Slang sexual sense of "do cunnilingus on" is first recorded 1927. The slang phrase eat one's words "retract, take back what one has uttered" is from 1570s; to eat one's heart out is from 1590s; for eat one's hat, see hat. Eat-in (adj.) in reference to kitchens is from 1955. To eat out "dine away from home" is from 1930.
Entries linking to eat
*ed- 
Proto-Indo-European root meaning "to eat," originally "to bite." 
It forms all or part of: alfalfa; anodyne; comedo; comestible; eat; edacious; edible; escarole; esculent; esurient; etch; ettin; fret (v.); frass; jotun; obese; obesity; ort; postprandial; prandial.
It is the hypothetical source of/evidence for its existence is provided by: Sanskrit admi "I eat;" Avestan ad- "to eat;" Greek edo "I eat;" Latin edere "to eat;" Lithuanian ėdu "I eat," ėdžioti "to devour, bite;" Hittite edmi "I eat," adanna "food;" Armenian utem "I eat;" Old Church Slavonic jasti "to eat," Russian jest "to eat;" Old Irish ithim "I eat;" Gothic itan, Old Swedish and Old English etan, Old High German essan "to eat."
84. Vada
85. Tobe
86. Mother Ingliz tilidagi ona-mother so’zining paydo bo’lish tarixiga nazar soladigan bo’lsak, uning qaysi tildan kirib kelgani haqida bir necha nazariyalar mavjud. Birinchi nazariyaga ko’ra, bu so’z ingliz tilidagi “matriarch”, “material”, “maternal” va “matter” so’zlari kabi lotincha “mater” so’zidan kelib chiqqan va til rivojlanishi natijasida hozirgi shaklga kelgan.
Ikkinchi nazariyaga ko’ra esa, “mother” so’zi Proto-Indo-Yevro, ya’ni hozirgi Yevropa tillarining ajdodi hisoblangan tildan tarqalgan deb tahmin qilinadi. Yana bir tahminga ko’ra, ingliz tilidagi mother so’zi sanskrit tilidagi “matar” so’zidan kelib chiqqan deyiladi.

87. Father father (n.)


Old English fæder "he who begets a child, nearest male ancestor;" also "any lineal male ancestor; the Supreme Being," and by late Old English, "one who exercises parental care over another," from Proto-Germanic *fader (source also of Old Saxon fadar, Old Frisian feder, Dutch vader, Old Norse faðir, Old High German fatar, German vater; in Gothic usually expressed by atta), from PIE *pəter- "father" (source also of Sanskrit pitar-, Greek pater, Latin pater, Old Persian pita, Old Irish athir "father"), presumably from baby-speak sound "pa." The ending formerly was regarded as an agent-noun affix.


88. Bos
89. Waqt


90. Xas
91. Sun

Download 48.88 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling