Fundamental tasirlashuvlar kuchli elektromagnit va kuchsiz ta'sirlar

Kuchli, elektromagnit, kuchsiz va gravitatsion o`zaro taxsirlar

Yuqorida qayd qilinganidek, tabiatda printsipial farqlanadigan 4 xil fundamental o`zaro taxsirlar mavjud: kuchli (S), elektromagnit (E), kuchsiz (W) va gravitatsion (G). Ular bir-biridan o`zaro taxsir intensivlik (doimiylik)lari _i, taxsir radiuslari R_i va xarakterli vaqtlari _i hamda simmetriya xossalari bilan farqlanadilar.
Tajribalar ko`rsatadiki,
_S  1, _E  10^-2, _W  10^-10, _G  10^-38, (2.2)
R_S  10^-15 m, R_E = , R_W  10^-18 m, R_G= , (2.3)
_S  10^-23 c, _E  10^-20, _W  10^-13 c, _G= ?. (2.4)

Kuchli o`zaro ta’sir. elementar zarralarning kuchli o`zaro taxsiri o`ziga xos o`lchamsiz doimiy bilan xarakterlanadi:
, (2.5)
bunda g - kuchli o`zaro taxsir “zaryadi” (mezon zaryadi). Kuchli taxsirning asosiy xossalari:
a) taxsir radiusi juda kichik
b) yadrolar barqarorligini taxminlaydi
v) universal emas
g) eng yuqori simmetriyaga ega
d) yadroda nuklonlar <sup>o</sup>, <sup></sup>, K<sup></sup> kabi mezonlar almashinish tufayli bog’lanadi, kvarklar esa glyuonlar almashinadi.
Elektromagnit o`zaro ta’sir. elektromagnit kuchlar nisbatan yaxshiroq o`rganilgan. Zarralarning o`zaro elektromagnit taxsirlashuv kuchi kuchli o`zaro taxsirga qaraganda ancha ojiz, boshqa kuchlarga nisbatan esa o`ta kuchlidir. elektromagnit kuchlarining taxcir doirasi 10^-12 sm dan tortib kosmik masofalargacha davom etadi. Ko`pchilik fizikaviy hodisalar: atomlar va molekulalar tuzilishi, kristallar, ximiyaviy reaktsiyalar, jismlarning termik va mexanikaviy xususiyatlari, radioto`lqinlar, quyosh va yulduzlarning nurlanishi va hokazo hodisalar elektromagnit kuchlarining taxsir doirasiga kiradilar.
Elektromagnit o`zaro taxsir har xil zarralarda har xil shiddat bilan namoyon bo`ladi. elektr zaryadiga ega bo`lgan zarralarda eng katta elektromagnit o`zaro taxsir kuchlari vujudga keladi. Massasi va spini nolga teng bo`lmagan zaryadsiz zarralar o`zaro kuchsizroq elektromagnit taxsirda bo`ladilar. eng kuchsiz elektromagnit o`zaro taxsirga neytral spinsiz zarralar, masalan neytral pi-mezon egadir. Zarralardan neytrino elektromagnit taxsirni deyarli sezmaydi.
Elektromagnit o`zaro taxsirni nozik tuzilish doimiysi deb ataluvchi o`lchamsiz kattalik xarakterlaydi:
 = . (2.6)
Elektromagnit o`zaro taxsir zarralarning o`zidan foton chiqarib va yutib turishi jarayonida hosil bo`ladi deb tushuntiriladi. Bunday jarayon ham virtual, yaxni kuzatib bo`lmaydigan jarayondir.