G. ahmedova, I. Xolbayev
Download 4.51 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 2. Qutb koordinatalaridagi tenglama.
- 3. Radial tenglama.
- 4. To‘liq to‘lqin funksiyasi.
- 6.2-§. Vodorodsimon atomlar
1. Azimutal tenglama. (6.13) ifodada keltirilgan azimutal to‘lqin tenglamasi z o‘qi atrofida aylanayotgan de-Broyl to‘lqin funksiyasini ifodalaydi. Bu tenglama garmonik ossillyator tenglamasi bilan o‘xshash bo‘lib, ikkita haqiqiy yechimga va bitta kompleks davriy funksiyaga ega bo‘ladi, ya’ni: = = = ϕ φ ϕ φ ϕ φ l l l l im A m A m A cos sin . (6.14) Agar atom z o‘qi atrofida to‘liq bir marta aylansa, φ funksiya dastlabki holatini oladi va azimut burchagi yana ϕ ga teng bo‘ladi. m ℓ ϕ kattalik 2 π ga karrali bo‘lganda har safar (6.14) funksiyaning bunday sharti qondiriladi. ϕ radianlarda o‘lchanadi, u holda m ℓ butun son qiymatlariga ega bo‘lishi kerak. Lekin, m ℓ ning nolga teng qiymatini va qarama-qarshi tomonga aylanishini hisobga olish zarur. U vaqtda m ℓ ning mumkin bo‘lgan qiymatlari quyidagicha bo‘ladi: m ℓ =0, ± 1, ± 2, ± 3,… (6.14a) “–” ishora qarama-qarshi tomonga aylanishini bildiradi, m ℓ ning bu qiymatlarining kvadrati (6.14)dagi turli xususiy funksiyalarga tegishli bo‘lgan xususiy qiymatlardir. O‘z navbatida bu qiymatlar azimutal tenglamaning mumkin bo‘lgan yechimlaridir. Doimiy kattalik m ℓ vodorod atomini xarakterlaydigan kvant sonidir. m ℓ – orbital magnit soni deyiladi. 2. Qutb koordinatalaridagi tenglama. (6.12) tenglama qutb tenglamasi bo‘lib, qutb burchagining dastlabki holatiga nisbatan o‘zgarganidagi de-Broyl to‘lqin funksiyasini ifodalaydi. Bu tenglamaning yechimi Lejandrning ulangan polinomlari kabi bo‘ladi va quyidagicha ifodalanadi: ) (cos θ l lm Ρ . (6.15) 176 Bu polinomlar cos θ va m ℓ , ℓ doimiyliklarga bog‘liq bo‘ladi. m ℓ musbat va manfiy butun sonlarni hamda nol qiymatlarni qabul qilgani uchun qutb burchagi 0 dan π gacha o‘zgaradi. Lejandr polinomlari xossasiga asosan (6.15) ifodadagi yechim ℓ butun sonlarga teng va m ℓ ning absolyut qiymatidan katta yoki teng bo‘lgan qiymatlaridagina to‘g‘ri bo‘ladi. Bunday shartdan ikkinchi kvant son – orbital kvant sonining qabul qilishi mumkin bo‘lgan son qiymatlari kelib chiqadi, ya’ni: ℓ=0, 1, 2, 3,… ℓ m ℓ ning absolyut qiymatidan katta yoki teng bo‘lganligidan ℓ=0 bo‘lsa, m ℓ =0 yoki ℓ=1 bo‘lsa, m ℓ 0 yoki ± 1 qiymatlariga teng bo‘lishi mumkin, ya’ni: m ℓ =0, ± 1, ± 2, ± 3, …, ± ℓ Umumiy holda ℓ ning har bir berilgan qiymatiga (2ℓ+1) yechim to‘g‘ri keladi. Yoki buni quyidagicha ta’riflash mumkin: ℓ ning har bir berilgan qiymatiga to‘g‘ri keladigan holat m ℓ ga nisbatan (2ℓ+1)ga karrali turlangan bo‘ladi. Agar ℓ ning har bir qiymatiga to‘g‘ri keladigan (2ℓ+1) sondagi energiyalarning xususiy qiymatlari o‘zaro teng bo‘lsa, bunday holat turlangan deyiladi. Ikkinchi tomondan, qandaydir biror fizik hodisalar ta’sirida xususiy qiymatlarga ajraladi, bu vaqtida turlanish yo‘qoladi, hosil bo‘lgan holat turlanmagan deyiladi. 3. Radial tenglama. (6.9) to‘lqin tenglamasi radial tenglama bo‘lib, protondan uzoqlik masofasi r ga bog‘liq ravishda de-Broyl to‘lqin funksiyasini ifodalaydi. Bu tenglamaning yechimi Lejandr polinomi L n,e (r) ko‘rinishda bo‘lib, quyidagicha ifodalanadi: ) ( ) ( , , r L r å r R n nr n l l l − = . (6.16) Bunda n – noldan farqli bo‘lgan istalgan butun musbat son, ℓ – orbital kvant son, n – esa bosh kvant son deyiladi. Lejandr polinomi xossasiga asosan (6.16) yechim to‘g‘ri bo‘lishi uchun n>ℓ+1 bo‘lishi kerak. Bunday shartdan n ning qabul qilishi mumkin bo‘lgan son qiymatlari kelib chiqadi. Shunday qilib, uch (6.9), (6.12) va (6.13) tenglamalardan vodorod atomi uchun bir-biri bilan quyidagicha bog‘lanishda bo‘lgan uchta kvant sonlar tizimi hosil qilindi: Bosh kvant son n=1, 2, 3,…; Orbital kvant son ℓ=0, 1, 2, 3,…,(n–1); 177 Orbital magnit kvant son m ℓ =0, ± 1, ± 2, ± 3,…, ± ℓ n ning berilgan qiymatida (6.5) formulada ifodalangan Shredinger tenglamasining bir-biriga bog‘liq bo‘lmagan yechimlarining soni quyidagicha aniqlanadi: 1 2 0 (2 1) n n − = + = ∑ l l . (6.17) 4. To‘liq to‘lqin funksiyasi. Vodorod atomining qaralayotgan modeli uchun to‘liq to‘lqin tenglamasini hosil qilishda dastlab yuqorida hosil qilingan (6.9), (6.12), (6.14) tenglamalarning har biri tegishli chegarada har bir koordinata (r, θ , ϕ ) uchun normallash kerak. Hosil qilingan ifodalar (6.7) tenglamadagi kabi ko‘paytiriladi. Agar hosil qilingan natijaviy to‘liq to‘lqin tenglamasi uning xususiy funksiyalarida yechilsa, u vaqtda bu yechimlarning har biri o‘zgaruvchi amplituda bilan xarakterlanishini ko‘rish mumkin. Koordinata boshi atrofidagi fazo tugunli sirtlar bilan bo‘limlarga ajratiladi. Bunda har bir ikki qo‘shni bo‘limlarda tebranish amplitudasi faza bo‘yicha qarama-qarshi bo‘ladi. Tugunli sirtlar soni n–1 ga teng. Agar energiyaning xususiy qiymatlari kvant sonlarining aniq biror to‘plami uchun hisoblansa, hisoblangan qiymatlar faqat bosh kvant son n ga bog‘liqligini ko‘rish mumkin. Bu esa qaralayotgan soddalashtirilgan model uchun tizim aynishining ifodasidir. Masalani kvant mexanikasi asosida yechishda energiyaning diskret xususiy qiymatlarini hosil qilish uchun orbita radiusining har bir qiymatida elektronning to‘liq energiyasi E, uning potensial energiyasi U(r) dan kichik bo‘lishi kerak. Bunday holatlar bog‘langan holatlar, elektronlar esa bog‘langan elektronlar deyiladi. Agar to‘liq energiya potensial energiya U(r) dan katta bo‘lsa, elektron istalgan energiya qiymatiga ega bo‘lishi mumkin. Bunda elektron energiyasi kvantlanmaydi va u erkin bo‘ladi. Bog‘langan holatlar yoki bog‘langan elektronlar uchun energiyaning xususiy qiymatlari quyidagi formula orqali hisoblanadi: 4 2 2 2 2 2 0 1 ( 13, 6) 32 1, 2, 3,... n me E eU n n n π ε = − = − = h (6.18) 178 (6.18) formula Bor nazariyasida hosil qilingan energiya formulasi bilan mos keladi. Bor nazariyasida hosil qilib bo‘lmaydigan ko‘pgina boshqa natijalar kvant-mexanik tasavvurlar asosida hosil qilinadi. Jumladan, kvant mexanikasi energetik holatlar aynishi bilan bog‘liq bo‘lgan masalalarni yoki tabiatda mavjud bo‘lgan atomlar xossalari bilan to‘g‘ri keladigan atom modelini aniqlashga imkon berdi. 6.2-rasmda Kulon potensial chuqurligi va chuqurlikda bog‘langan elektronlar tizimiga tegishli bo‘lgan energetik sathlar sxematik ravishda keltirilgan. Xudi shunday rasmda energetik sathlar orasida bo‘ladigan ba’zi bimr optik o‘tishlar ko‘rsatilgan. Bunday o‘tishlar vodorod atomi spektridagi Balmer seriyasini hosil qiladi. Rasmlar elektronning to‘liq energiyasi nolga yaqinlashishi bilan energetik sathlar zichlashishi tasvirlangan. Elektronning to‘liq energiyasi noldan kata bo‘lganda, ya’ni E>0 da erkin harakat qiladi, bunda energetik sathlar kvantlanmaydi. Erkin elektron energiyasi diskret bo‘lmagan tutash spektrni hosil qiladi. 6.2-rasm . Shunday qilib, vodorod atomi uchun Shredinger tenglamasining yechimi uchta kvant son n,ℓ,m ℓ larga bog‘liq bo‘lib, quyidagicha ifodalanadi: , , , ( ) ( ) ( ) ( ). m n m n m r R r ψ θϕ θ φ ϕ = Θ l l l (6.19) 179 6.2-§. Vodorodsimon atomlar Vodorodsimon atomlar va tizimlar deb oralarida elektr tortishish kuchlari ta’sir qilayotgan ikki nuqtaviy massadan iborat tizimga aytiladi. Vodorodsimon atomlarga vodorodsimon ionlar, vodorod izotoplari, pozitroniy va myuoniy, myuonli atomlar, adronli atomlar, Ridberg atomlari misol bo‘ladi. Vodorodsimon atomlarning prototipi vodorod atomi hisoblanadi. Shuning uchun vodorod atomi uchun yozilgan barcha formulalar vodorodsimon atomlar uchun ham to‘g‘ri bo‘ladi. Vodorod atomi uchun Z=1, proton massasi M va elektron massasi m. Vodorodsimon ionlar. Bunday ionlarga bir marta ionlashgan, zaryad soni Z=2 bo‘lgan geliy atomi He + ; ikki marta ionlashgan, zaryad soni Z=3 bo‘lgan litiy atomi Li ++ ; uch marta ionlashgan, zaryad soni Z=3 bo‘lgan berilliy atomi Be +++ va boshqa vodorodsimon ionlar kiradi. Atomda yadro atrofida elektron buluti taqsimlanishining zichligi maksimum bo‘lgan radius quyidagicha aniqlanadi: 2 0 n n a r Z = . (6.20) 2 2 0 0 4 me a h πε = – vodorod atomida birinchi Bor orbitasi radiusi. Vodorodsimon atomlarning energetik sathlari energiyasi: 2 4 2 2 2 2 0 32 n mZ е E n π ε = − h (6.21) Bunda n=ℓ+k+1 bo‘lib, n, ℓ, k lar butun sonlar; n – bosh kvant son, ℓ – orbital kvant son, k – radial kvant son. ℓ va k lar 0,1,2,… qiymatlarni, n=1,2,3,… qiymatlarni qabul qiladi, Z – zaryad soni. (6.20) va (6.21) formulalardan ko‘rinadiki, He, Li, Be atomlarida birinchi Bor orbitasining radiusi (tegishlicha boshqa orbitalar ham) vodorod atomiga qaraganda Z marta kichik, ionlashtirish potensiali esa Z 2 marta kattadir. Yadro atrofida elektron buluti taqsimlanishining zichligi radial yo‘nalishda qaralganda n=ℓ+k+1 ifodada k=0, ℓ=n–1 da orbitalar aylanma bo‘ladi, k ≠ 0 da orbitalar elliptik bo‘ladi. 180 Vodorod izotoplarida (deyteriy va tritiy) proton deytron va triton bilan almashgan bo‘ladi. Deytron proton va neytrondan, triton esa, proton va ikkita neytrondan tashkil topgan. Shuning uchun deyteriy va tritiyda vodorod atomidagi singari Z=1 bo‘ladi, energetik sathlar energiyasi orasidagi farq keltirilgan massaning bir xil bo‘lmaganligidir. Deytron va triton massasi proton massasidan taxminan tegishlicha ikki va uch marta katta. Proton, deytron va triton uchun keltirilgan massalarning nisbiy farqi 10 –3 tartibidadir. Bundan ko‘rinadiki, deyteriy va tritiy uchun orbita o‘lchamlari va ionlashtirish potensiali qiymatlari vodorod atomi uchun shu kattaliklar qiymatlari bilan mos tushadi. Keltirilgan massalar orasidagi kichik farq nurlanish spektral chiziqlarining izotopik siljishiga olib keladi. Izotopik siljishning nisbiy qiymati nurlanish chastosining 10 –3 tartibidadir. Pozitroniy va myuoniy. Pozitroniy deb, pozitron e + va elektron e – dan iborat vodorodsimon tizimga aytiladi. Pozitron massasi eyektron massasiga teng, zaryadi bir musbat zaryadga teng. Bunday tizim uchun Z=1, keltirilgan massasi esa vodorod atomi keltirilgan massasidan deyarli ikki marta kichik. Shuning uchun vodorod atomiga qaraganda pozitroniy Bor orbitasi o‘lchami ikki marta katta va ionlashtirish potensiali ikki marta kichik. Myuoniy musbat myuon µ + va elektrondan tashkil topgan. Myuon o‘z xossalari bilan pozitronga o‘xshaydi, lekin massasi pozitron massasidan 207 marta kattadir. Myuon zarralari leptonlar guruhiga kiradi. Leptonlar kuchli o‘zaro ta’sirlarda qatnashmaydi. Myuon beqaror zarra bo‘lib, uning yashash vaqti 2,2 mksdir. Myuon uchun Z=1, keltirilgan massasi vodorod atomi keltirilgan massasiga teng, myuonning Bor orbitasi o‘lchami va ionlashtirish potensiali qiymatlari vodorod atomi bilan deyarli bir xil. Pozitroniy va myuoniy beqaror atomlardir. Myuoniyning beqarorligi va yashash vaqti myuonning beqarorligi va yashash vaqti bilan aniqlanadi. Pozitroniyning beqarorligi pozitron va elektronning mumkin bo‘lgan o‘zaro annigilyasiyasi bilan xarakterlanadi. Pozitroniy ikki xil bo‘ladi: ortopozitroniy va parapozitroniy. Ortopozitroniyda pozitron va elektron spinlari qarama-qarshi yo‘nalgan. Ortopozitroniyda 1,4 ⋅ 10 –7 s vaqt oralig‘ida annigilyasiyadan uchta gamma-kvant hosil 181 bo‘ladi, parapozitroniyda esa 1,25 ⋅ 10 –10 s vaqt oralig‘ida ikkita gamma-kvant hosil bo‘ladi. Myuonli atomlar. Yadro zaryadi Zye bo‘lgan va elektroni manfiy myuon µ – bilan almashtirilgan atomlar myuonli atomlar deyiladi. Manfiy ion massasi va yashash vaqti musbat ionga tegishli va shu kattaliklarga tengdir. Zaryadi esa manfiy ishoralidir. Vodorod atomi uchun yozilgan formulalar o‘zgarishsiz holda myuon uchun ham to‘g‘ri bo‘ladi, faqat elektron massasini manfiy myuon massasi bilan almashtirish kerak. Manfiy myuon massasi elektron massasidan 207 marta katta. Bu vaqtda keltirilgan massa ham 186 marta ortadi. Myuonli atomlarda Bor orbitasi o‘lchami vodorod atomi Bor orbitasi o‘lchamidan 186 marta kichik, ionlashtirish potensiali esa 186 marta katta. Spektral chiziqlar chastotasi vodorod atomida n → n 1 o‘tishda hosil bo‘ladigan spektral chiziqlar chastotasidan 186 marta kattadir. Bu esa pastki energetik sathlar orasidagi o‘tishlarda rentgen nurlanishlari hosil bo‘lishini ko‘rsatadi. Z katta bo‘lgan myuon atomlarida keltirilgan massaga bo‘lgan tuzatmani hisobga olmaslik mumkin. Shuning uchun og‘ir myuonli atomlarda Bor orbitasi o‘lchami 207Z marta kichrayadi, ionlashtirish potensiali esa 207Z 2 marta ortadi, vodorod atominikiga nisbatan, Z~10 2 tartibda bo‘lsa, Bor orbitasi o‘lchami 10 –15 m tartibda bo‘ladi, ionlashtirish potensiali esa bir necha MeV bo‘ladi. Myuonli atomlar zaryadi yadro hajmi bo‘ylab taqsimlangandir. Bu esa ayrim hajmiy effektlarga olib keladi. Og‘ir yadroli myuonli atomlarda bunday effektlar ko‘proq sezilarlidir. Myuonli atomlar spektri yadrolarning ichki tuzilishga juda bog‘liqligini ko‘rsatadi, bundan esa yadrolar tuzilishini o‘rganishda foydalanish mumkin. Myuonli atomlarda myuon orbitasi yadro ichkarisiga tushadi. Myuonli atomlar yashash vaqti chekli bo‘lib, µ – myuon yashash vaqti bilan aniqlanadi ( ≈ 2,2mks). Odatda, myuonli atomlar qobig‘ida myuon bilan birga elektron ham bo‘ladi, lekin ularning ahamiyati kamdir, chunki elektronga qaraganda myuon yadroga yaqinroq turadi. Myuonli atomlar µ – myuonni qamrab olgandan so‘ng uyg‘ongan holatga o‘tadi va so‘ng elektromagnit nurlanishlar yoki atom qobig‘idan elektronni chiqarish bilan asosiy holatga o‘tadi. Adronli atomlar. Adronli atomlarda yadro zaryadi Zye bo‘lib, elektron manfiy adron bilan almashgan bo‘ladi. Adronlar kuchli 182 o‘zaro ta’sirlarda qatnashadigan zarralardir. Spini yarim butun songa teng bo‘lgan adronlar barionlar deyiladi, spini butun songa teng bo‘lgan adronlar mezonlar deyiladi. Barionlarga proton, antiproton, neytron, antineytron, giperon, sigma, ksi kabi zarralar kiradi. Mezonlarga Π -mezonlar, K-mezonlar va boshqalar kiradi. Vodorod atomi uchun yozilgan formulalar adronli atomlar uchun birinchi yaqinlashishda ishlatilishi va Bor orbitasi o‘lchami va ionlashtirish potensiali qiymatlari uchun katta natijalar berishi mumkin. Lekin, kuchli o‘zaro ta’sir, qisqa ta’sir bo‘lganligi sababli uyg‘ongan holatlar uchun kuchli o‘zaro ta’sir kamayadi, bu vaqtda vodorod atomi uchun yozilgan formulalardan adronli atomlar uchun to‘g‘ri natijalar olish mumkin. Ridberg atomlari. Ridberg atomlarida elektron kuchli uyg‘ongan holatda joylashadi, ya’ni bosh kvant soni – n katta qiymatga ega bo‘ladi. Bunday elektron yoki atom yuqori Ridberg holatida joylashgan deyiladi. Elektron orbitasi o‘lchami α = α 0 n 2 formula bilan aniqlanadi. Bunda α 0 =5,3 ⋅ 10 –7 m – birinchi Bor orbitasi o‘lchamidir. Bundan ko‘rinadiki, bunday atomlarda elektron orbitasi o‘lchami juda katta bo‘ladi. Masalan, n=100 bo‘lganda, orbita o‘lchami α 0 =5,3 ⋅ 10 –7 m bo‘ladi. Bunday atomning ko‘ndalang kesimi yuzasi n 4 ga proporsional va n=1 bo‘lgandagi asosiy holatnikidan 10 8 marta katta. Ionlashtirish potensiali esa n 2 =10 4 marta kichik bo‘lib, 1,36 ⋅ 10 – 3 eV ga teng. Ridberg atomlarida bog‘lanish kuchsiz bo‘lsada, yashash vaqti nisbatan kattadir, uyg‘ongan qo‘shni holatlar oralig‘i esa kichikdir. 3 2 2 / 2 ) 1 ( 1 1 n n n ≈ + − . Ridberg atomlarini o‘rganish radioastronomiyada, plazmalar va lazerlar fizikasida muhim ahamiyatga egadir. 6.3-§. Kvant sonlar Yuqorida (V-bobda) vodorod atomining oddiylashtirilgan modelini tahlil qilish uchun Shredinger tenglamasidan foydalanildi. Bunday tahlilning birinchi natijasi sifatida bir-biriga bog‘liq bo‘lmagan uchta to‘lqin tenglamalari tizimi hosil qilindi. Har bir tenglamaga sferik qutb koordinatalar tizimidagi uchta o‘zgaruvchidan 183 (r, θ , ϕ ) bittasining funksiyasi kiradi. So‘ng bog‘langan holatlar uchun (elektronning to‘liq energiyasi potensial energetik to‘siqning balandligidan kichik ya’ni E to‘l < U(r) bo‘lgan holda) uchta kvantlangan doimiyliklar (n,ℓ,m ℓ ) hosil qilindi. Bu doimiyliklar vodorod atomi uchun Bor nazariyasidagi kabi kvant sonlar deb ataldi. Sferik koordinatalar sistemasida vodorod atomi uchun yozilgan ((6.5) tenglama) Shredinger tenglamasining yechimi uchta kvant sonlari n, ℓ, m ℓ ga bog‘liq bo‘lib, (6.19) quyidagi ko‘rinishda ifodalanadi: ( , , ) ( ) ( ) ( ) m n m n m r R r ψ θ ϕ θ ϕ = Θ Φ l l l n, e, m e kvant sonlari R ne , m l Θ va Φ m funksiyalarning holatini aniqlaydi. Kvant sonlarining ma’nosini ko‘rib chiqaylik. Birinchi kvant son n – bosh kvant son deyiladi. Bosh kvant son n vodorod atomida bog‘langan holatlar uchun energiyaning elektron ega bo‘lishi mumkin bo‘lgan diskret xususiy qiymatlarini aniqlaydi. Buni quyidagi formulada ko‘rish mumkin: eU n n me E n 2 2 2 2 0 2 2 6 , 13 1 32 − = − = h ε π (6.22) Bunda n – bosh kvant son bo‘lib, birdan boshlanadigan musbat butun sonlarni qabul qiladi: n=1, 2, 3, … Ikkinchi kvant son ℓ – orbital kvant son deyiladi. Orbital kvant son yordamida elektron ega bo‘la oladigan impuls momenti L ning diskret qiymatlarini quyidagi formula orqali ifodalash mumkin: ) 1 ( + = l l h L Orbital kvant son – ℓ 0 dan n–1 gacha butun musbat sonlarni qabul qiladi, ya’ni ℓ=0, 1, 2, 3,…, n–1 Bor nazariyasida elektron proton atrofida orbita bo‘ylab harakatlanayotgan zarra deb qaraladi, atom tizimida kvantlash sharoitini yaratish uchun elektronning impuls momentini kvantlash qoidasi kiritilgan. Endi kvant mexanikasi asosida impuls momenti uchun kvantlash munosabatlarini topish kerak. Buning uchun yuqorida qaralgan radial to‘lqin tenglamasida potensial energiyani U(r) bilan belgilab quyidagi ko‘rinishda yozish mumkin: 184 0 ) 1 ( 2 ) ( 2 1 2 2 2 2 = + − − + R mr r U E m dr dR r dr d r l l h h (6.23) bu formulada radial funksiya R ga ko‘paytirilgan qavs ichidagi uchta had ham energiya o‘lchov birligiga ega bo‘lishi kerak. Bu tenglamani ) 1 ( 2 + l l h ga nisbatan yechimidan quyidagi ifoda hosil bo‘ladi: 2 2 2 2 ) 2 ( ) 1 ( p r mK r = = + l l h Bu formulada K – kinetik energiya, p – impuls. Radiusning impulsga ko‘paytmasi impuls momenti L ga teng, shuning uchun quyidagi ifodani yozish mumkin bo‘ladi: ) 1 ( + = l l h L (6.23a) (6.23a) ifoda vodorod atomida bog‘langan holatlarda bo‘lgan elektronning kvantlangan orbital impuls momentini bildiradi. Demak, orbital kvant son ℓ elektron ega bo‘lishi mumkin bo‘lgan impuls momentining diskret qiymatlarini aniqlaydi. Orbital kvant soni ℓ nol qiymatga ega bo‘lishi mumkinligi ko‘rsatildi. Bor nazariyasida impuls momenti nol bo‘lgan holat bo‘lishi man qilinadi. Shredinger nazariyasida esa impuls momenti nol bo‘lgan holat bo‘lishi mumkin. (6.23a) formula Bor modelida impuls momentining kvantlash shartiga juda o‘xshashdir. Bor nazariyasida h n r m L = = ϑ (6.24) bunda n – yadro atrofida orbita bo‘ylab harakatlanayotgan elektron uchun to‘liq kvant sonini ifodalaydi: n=1, 2, 3, … Orbital kvant soni – ℓ to‘liq to‘lqin funksiyasining koordinata boshi atrofida turli yo‘nalishda taqsimlangan qismini aniqlaydigan sferik garmonik funksiyalar xossalaridan hosil bo‘ladi. ℓ ning katta qiymatlarida (6.23a) formula quyidagi ko‘rinishga keladi: lh l l h ≈ + = ) 1 ( L (6.24a) Bu esa Bor postulatiga o‘xshashdir: h n L = 185 Atom spektrlarini o‘rganishda optik spektroskopiyada ℓ ning har bir son qiymati elektron holatlarni aniqlaydigan kichik lotin harflari bilan quyidagicha belgilanadi (6.1-jadval). 6.1-jadval ℓ ning qiymatlari 0 1 2 3 4 Holatlar belgisi s p d f g Bunday belgilashlarga asosan agar ℓ=0 bo‘lsa, s-elektronlar, ℓ=1 bo‘lsa, p-elektronlar, ℓ=2 bo‘lsa, d-elektronlar va hokazo deb yuritiladi. Elektronning holati kvant sonlari bilan quyidagicha ko‘rsatiladi: n=1, ℓ=0 da 1s holat, n=2, ℓ=1 da 2p holat, n=3, ℓ=2 3d holat va hokazo. ℓ=0 bo‘lgan s holat elektronning impuls momenti nol bo‘lgan holatdir. Bunday holatda vodorod atomi uchun bo‘lgan uchta to‘lqin funksiyasidan faqat bitta radial to‘lqin funksiyasi qoladi. Shuning uchun atom tizimi qutb θ va azimut ϕ burchaklarga bog‘liq bo‘lmaydi. Bu vaqtda tizim sferik-simmetrik bo‘ladi. Lekin ℓ noldan farqli qiymatlarni ham qabul qilgani uchun to‘liq to‘lqin funksiyasi sferik simmetriyaga ega bo‘lmaydi va sistema impuls momentiga ega bo‘ladi. (6.23) tenglamada kvadrat qavsdagi uchinchi had R – to‘lqin funksiyasiga xuddi Kulon potensial to‘sig‘i U(r) kabi ta’sir qiladi. Shuning uchun uchinchi had impuls momentining to‘sig‘i deb ataladi. Uchinchi kvant son m ℓ – orbital magnit kvant soni deyiladi. Φ m ( ϕ ) funksiya z o‘qi atrofida yuguruvchi de-Broyl to‘lqinini ifodalaydi. Orbital magnit kvant soni esa orbital impuls momenti L ning z o‘qiga proyeksiyasini aniqlaydi, ya’ni h l m L z = Bu formula impuls momentining z o‘qiga mumkin bo‘lgan proyeksiyalarini aniqlaydi. Shredinger to‘lqin mexanikasida magnit kvant soni m ℓ ning qanday fizik ma’noga ega ekanligini quyidagicha tushunish mumkin. Buning uchun impuls momenti operatori kiritiladi, bu operator sferik koordinatalar tizimida quyidagi ko‘rinishga ega: ϕ ∂ ∂ = i L z h (6.25) Klassik mexanikasida zarraning impuls momenti vektor tenglama orqali aniqlanadi 186 p r L r r r ⋅ = Bunda r r – zarraning koordinata boshiga nisbatan holatini aniqlovchi radius-vektor, p r – zarraning impulsi, to‘g‘ri burchakli koordinatalar tizimida z o‘qidagi komponenta quyidagi tenglama orqali aniqlanadi: x y z yP xP L − = Bunda P y va P x lar impuls p r ning y va x o‘qlari bo‘ylab komponentalari. Impulsning bu komponentalarini kvant mexanikasidagi tegishli operatorlar bilan almashtiramiz: ∂ ∂ − ∂ ∂ = x y y x i L z h Bu tenglama to‘g‘ri burchakli koordinatalar tizimida z komponenta uchun impuls momenti operatorini ifodalaydi. Bu ifodada koordinatalarni o‘zgartirib, sferik qutb koordinatalar tizimida quyidagi ko‘rinishda yozish mumkin: ϕ ∂ ∂ = i L z h (6.26) Bu ifoda impuls momenti operatorini ifodalaydi. To‘lqin funksiyasiga tatbiq qilingan impuls momenti operatori impuls momenti z komponentalari holatlarining tizimini aniqlaydi (impuls momenti z komponentalarining xususiy qiymatini): ψ ϕ ψ z L i = ∂ ∂ h Bu tenglamaning yechimi quyidagi ko‘rinishda: h l / iL z ) , ( ϕ θ ψ r f = (6.27) Bunda ψ funksiya uzluksiz, bir qiymatli va azimut burchagi ϕ bo‘yicha 2 π davrga ega bo‘lishi kerak. Bu esa ; h m L z = ,.... 3 2, 1, , 0 ± ± ± = m (6.28) bo‘lishini ko‘rsatadi. m doimiylik orbital magnit kvant soni m ℓ ni ifodalaydi. m e ning qiymatlari (6.14a) ifodada keltirilgan, ya’ni m e =0,1,2,3,…, ± ℓ. 187 (6.27)-(6.28) tenglamalardan L z ning xususiy qiymatlari bilan bog‘liq bo‘lgan xususiy funksiyalar ϕ im l Α = Φ (6.29) formula orqali aniqlanadi. Bunda A – doimiylik bo‘lib, uning qiymati quyidagi normalash shartidan topiladi: ∫ = Φ Φ π ϕ 2 0 * 1 d (6.30) Φ – xususiy funksiyalar azimutal tenglamaning yechimi sifatida (6.14) ifodada keltirilgan. Bu xususiy funksiyalar impuls orbital momenti z komponentalarining mumkin bo‘lgan qiymatlariga tegishlidir, ya’ni: ) ( i L + = l l h (6.31) Bor nazariyasidagi cheklashlardan biri impuls momenti nol bo‘lgan holatning bo‘lishi mumkinligi tan olinmaydi: ikkinchi cheklashda esa L ning kvantlanishi pospulat sifatida qaralgan, lekin Shredinger ta’rifida L ning kvantlanishi to‘lqin tenglamasining natijasi va sferik garmonik ko‘rinishidagi yechim xossalaridan kelib chiqadi. Impuls to‘liq momenti vektorining qutb burchagi θ faqat quyida- gi shartni qanoatlantiradigan qiymatlarga ega bo‘lishi mumkin: cos ( 1) ( 1) e e z m m L L θ = = = + + h h l l l l (6.32) Bu esa 6.3-rasmda grafik ravishda tasvirlangan. Impuls momentining katta qiymatlarida, ℓ>>1 bo‘lganda 2 ) 1 ( l l l ≈ + bo‘ladi. U vaqtda (6.31) tenglama quyidagi ko‘rinishda keladi: lh ≈ L (6.33) Bunday holda impuls momentining ketma-ket qiymatlari orasidagi farq to‘liq impuls momentiga nisbatan Download 4.51 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling