G. ahmedova, I. Xolbayev
-§. Bir o‘lchamli potensial o‘radagi zarra
Download 4.51 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 5.6-§. Zarralarning potensial to‘siqdan o‘tishi. Tunnel effekti
5.5-§. Bir o‘lchamli potensial o‘radagi zarra Shredinger tenglamasi asosida kvantlash to‘g‘riburchak shaklidagi bir o‘lchamli simmetrik “potensial o‘ra” misolida tushuntiriladi. U(x) potensial funksiya – α <x<+ α intervalda U 0 doimiy qiymatga ega bo‘ladi va bu intervaldan tashqarida nolga aylanadi (5.1-rasm). Bunday hol uchun Shredinger tenglamasining aniq yechimini hosil qilish va shu asosda energiyaning kvantlanishini qarab chiqish mumkin. Cheksiz chuqur potensial o‘rani ko‘raylik. Bunda U 0 kattalik cheksizga aylanadi. Bunday holda potensial funksiyaning nol qiymati uchun, uning potensial o‘ra tubidagi qiymati, ya’ni – α <x<+ α intervaldagi qiymati olinadi. Bu vaqtda o‘raning devorlarida (ya’ni x=±a bo‘lganda) 0 dan + ∞ bo‘lgan oraliqda U(x) funksiyada uzilish bo‘ladi. Bunday potensial o‘ra 5.2-rasmda keltirilgan. Chekli chuqurlikka ega bo‘lgan potensial o‘ra holidan cheksiz chuqur potensial o‘ra holiga o‘tishdagi matematik soddalashtirish, – α <x<+ α oraliqdan tashqarida U funksiya cheksiz katta bo‘lganda ψ funksiya nolga aylanishi bilan bog‘liqdir. Haqiqatdan ham klassik fizikaga asosan, oxirgi energiyasi E bo‘lgan zarra U(x)=+ ∞ bo‘lgan sohaga o‘ta olmaydi. Kvant mexanikasida bunday holat ehtimoliyat zichligi ψ * ψ va funksiyani o‘zi ψ ning nolga aylanishi talabi bilan almashtiriladi. Shunday qilib, Shredinger tenglamasining yechimini faqat – α <x<+ α oraliqda ko‘rib chiqish yetarli bo‘ladi. – α <x<+ α oraliq ichida U(x)=0. U vaqtda bir o‘lchamli holat uchun yozilgan 5.1-rasm 5.2-rasm 154 0 ) ( 2 2 2 = − + ⋅ ψ ψ U E dx d m h Shredinger tenglamasini quyidagi ko‘rinishda yozamiz: 0 2 2 2 = + ψ ψ k dx d . (5.73) Bunga quyidagi belgilash kiritilsin: 2 2 / 2 h mE k = (5.74) k ning musbat qiymatlari bilan chegaralanamiz. (5.73) tenglamaning umumiy yechimi quyidagi ko‘rinishda bo‘ladi: kx B kx А sin cos + = ψ O‘raning x= ± a devorlarida ψ =0 bo‘lishi kerak. U vaqtda α + = x bo‘lganda 0 sin cos = + α α k B k A α − = x bo‘lganda 0 sin cos = − α α k B k A (5.74a) Agar A ≠ 0 bo‘lsa, Acosk α =0, demak, cosk α =0 va sink α≠ 0, B=0. Aksincha, agar B ≠ 0 bo‘lmasa, Bsink α =0, demak, sink α =0; cosk α≠ 0, A=0. Shunday qilib, (5.73) tenglamaning barcha yechimlari ikki qismga ajraladi: 1. Juft funksiyalar bilan ,... 2 5 , 2 3 , 2 , cos π π π α ψ = = k kx А 2. Toq funksiyalar bilan ,... 2 6 , 2 4 , 2 2 , sin = = π π π α ψ k kx B Ikkinchi holda k α =0 bo‘lishi mumkin emas, chunki bunda ψ =0 bo‘lishi kerak, bu esa fizik ma’noga ega bo‘lmaydi. A va B doimiyliklar quyidagi normalash sharti ∫ + − = a a dx 0 2 ψ orqali aniqlanadi. U vaqtda: 155 − − = lganda bo' juft ; 2 sin 1 lganda bo' toq ; 2 cos 1 n x n a n x n a π π ψ (5.75) Har ikkala holda k=n π /2a, n ning har qanday butun qiymati uchun: ,...) 3 , 2 , 1 ( 8 2 2 2 2 2 = = ⋅ = n n ma k m E π h h , (5.76) (5.76) formula energiyaning kvantlanganligini ko‘rsatadi. Energetik sathlar ham diskret, U=+ ∞ da ularning soni cheksiz katta, chunki n=0 bo‘lgan sath bo‘lmaydi. Shuning uchun eng pastki sathning energiyasi ħ π 2 /8ma 2 kattalikka teng. Energiyaning bu qiymati nolinchi energiya bo‘ladi. Yuqorida keltirilgan yechimga qarshi quyidagi inkorni ko‘rish mumkin. Potensial funksiya U(x)ning har qanday uzilishi sirtlarida quyidagi chegaraviy shartlar bajarilishi kerak: + = − + = − dx x d dx x d x x ) 0 ( ) 0 ( ), 0 ( ) 0 ( 2 1 2 1 ψ ψ ψ ψ . (5.77) ψ 1 (x) – ψ (x) funksiyaning uzilish sirtining bir tomoni, ψ 2 (x) – ikkinchi tomoni. Qaralayotgan holda –a<x<+a oraliq ichida ψ = ψ 1 ekanligi (5.74a) formulalar bilan ifodalangan. Bu intervaldan tashqarida esa ψ = ψ 2 =0. Shunday qilib, potensial o‘ra devorlarida ψ (x) funksiyaning birinchi hosilasi uzluksizlikning uzilishiga ega bo‘ladi. Lekin ψ (x) funksiyani qanoatlantiradigan talabalarga bo‘lgan bunday qarama-qarshilik chegaraviy qiymatlarga matematik o‘tishlardagina hosil bo‘ladi va qarama-qarshilikdek ko‘rinadi. Haqiqiy holatlarda esa potensial o‘ra chuqurligi U 0 cheklidir, lekin katta qiymatga ega bo‘lishi mumkin. Bunday holda devor yaqinida undan har ikki tomonda ψ (x) va d ψ /dx noldan farqli va (5.77) shart qat’iy bajariladi. Lekin cheksiz chuqur o‘ra chegarasiga o‘tganda, chegaraviy qiymatlarda bu shartlar bajarilmasligi mumkin. Haqiqatdan ham (5.77)dagi munosabatlardan quyidagi chegaraviy munosabatlarning bajarilmasligi ko‘rinadi. 156 ) 0 ( lim ) 0 ( lim 2 1 + = − x х ψ ψ , ) 0 ( lim ) 0 ( lim 2 1 + = − x dx d x dx d ψ ψ Topilgan yechim U 0 ning katta qiymatida real ψ (x)ga tegishli bo‘lmay, balki U 0 →∞ da uning chegaraviy qiymatiga tegishlidir. Chekli chuqurlikka ega bo‘lgan potensial o‘rani ko‘raylik. O‘radan tashqarida potensial funksiya nolga teng. O‘ra ichida esa U(x)=U 0 <0. Koordinata boshi orasida o‘ra tagining markazi olinadi. Dastlab to‘liq energiya E manfiy bo‘lgan holni ko‘rish mumkin, bunda U 0 <E<0. Belgilashlar kiritiladi: − + = − + = 2 2 0 / 2 / ) ( 2 h h mE U E m k α . (5.78) U vaqtda o‘ra ichida Shredinger tenglamasini quyidagicha yozish mumkin: 0 2 2 2 = + ψ ψ k dx d . (5.79) O‘radan tashqarida esa 0 2 2 2 = − ψ ψ a dx d (5.80) (5.79) tenglamasining umumiy yechimi: kx B kx A sin cos + = ψ , (5.81) (5.80) tenglamaning yechimi esa e ±α x bo‘ladi. Bunda shunday ishorani tanlash kerakki, x= ±∞ da yechim nolga aylansin. Shunday qilib, o‘radan tashqarida x>a bo‘lganda x Ce α ψ − = x<–a bo‘lganda x De α ψ = bo‘ladi. Simmetriklik xossasidan ko‘rinadiki, ehtimoliyat zichligi |ψ| 2 koordinata boshiga nisbatan x ning simmetrik funksiyasi bo‘lishi kerak. Bundan C 2 =D 2 , ya’ni ikkita holat bo‘lishi mumkin: C=D va C=–D. A,B,C,D doimiyliklarni shunday tanlash kerakki, o‘raning chegarasida ψ funksiya va uning hosilasi d ψ /dx uzluksiz bo‘lishi kerak. Chegarada x=+a, bunday bo‘lishligidan: 157 α a Ce ka B ka A − = + sin cos α α a Ce ka kB ka kA − = + − cos sin chegarada x=–a α a De ka B ka A − = − sin cos α α a De ka kB ka kA − = + cos sin Bundan: α a e D C ka A − + = ) ( cos 2 α α a e D C ka kA − + = ) ( sin 2 α a e D C ka B − − = ) ( sin 2 α α a e D C ka kB − − − = ) ( cos 2 Agar A ≠ 0 va C=D bo‘lsa, u vaqtda α = ka k tg (5.82) Agar B ≠ 0 va C=–D bo‘lsa, u vaqtda α − = ka kctg (5.83) Bu shartlar bir vaqtda qanoatlantirilmaydi. Qanoatlantirilganda k 2 =– α 2 bo‘lishi kerak edi, bu esa mumkin emas. A,B,C,D koeffisiyentlar nolga teng bo‘lgan holdagi yechim fizik ma’noga ega bo‘lmaydi. Bo‘lishi mumkin bo‘lgan barcha yechimlar ikki guruhga bo‘linadi: A ≠ 0, B=0, C=D bo‘lgandagi juft to‘lqin funksiyali yechimlar va A=0, B ≠ 0, C=–D bo‘lgandagi toq to‘lqin funksiyali yechimlar. Energiya sathlari (5.82) yoki (5.83) tenglamalarning grafik yoki son qiymati orqali yechilishidan kelib chiqadi. Energiya sathlari (5.82) yoki (5.83) formulalarni grafik yoki sonlar ko‘rinishidagi yechimlaridan hosil qilinadi. α va k lar (5.78)dagi ifodalar orqali topilpdi. Grafik holda yechish uchun o‘lchamsiz kattaliklar kiritamiz: α η ξ a аk = = ; (5.84) U holda 2 2 0 2 2 / 2 h a mU − = +η ξ , (5.85) juft to‘lqin funksiyali yechimlar uchun (5.82) formuladan ξ ξ η tg = (5.86) toq to‘lqin funksiyali yechimlar uchun (5.83) formuladan ξ ξ η сtg − = (5.87) 158 5.3a-rasmda η = ξ tg ξ va 5.3b-rasmda η =– ξ ctg ξ kattaliklar egri chiziqlari keltirilgan. 5.3-rasm Vertikal punktir chiziqlar bilan bu egri chiziqlarning asimtotalari ko‘rsatilgan. ξ va η kattaliklar musbat bo‘lgani uchun egri chiziqlarning faqat ( ξ >0, η >0) musbat kvadratda bo‘lgan qismi ahamiyatlidir. Bu egri chiziqlarni (5.85) formula hosil qiladigan aylana bilan kesib o‘tamiz. Aylana radiusi h / 2 0 а mU − aniq deb hisoblanishi kerak, chunki U 0 va a kattaliklar aniq kattaliklardir. Bu aylananing (5.86) va (5.87) formulalar bilan ifodalangan egri chiziqlar bilan kesishish nuqtalari koordinatalari ξ va η larning mumkin bo‘lgan qiymatlariga teng bo‘ladi. Demak, k va α ham aniqlanadi. U vaqtda (5.78) formula orqali energiya E ni osonlikcha aniqlash mumkin. Sathlar soni chekli bo‘lib, potensial o‘raning –U 0 chuqurligi va 2a kengligi bilan aniqlanadi. Masalan, aylananing radiusi 7 bo‘lsa, 5 ta sath hosil bo‘ladi. 1,3,5 kesishish nuqtalariga juft, 2, 4 larga esa toq to‘lqin funksiyalari to‘g‘ri keladi. Agar 0 ≤ –U 0 a 2 ≤ ħ 2 π 2 /(8m) bo‘lsa, faqat bitta kesishish nuqtasi bo‘ladi, chunki k kattalik noldan farq qiladi. U vaqtda (5.78) formulada E>U 0 . Barcha energetik sathlar, jumladan, eng pastki sath ham potensial o‘ra tagidan yuqorida yotadi. Topilgan yechim nolinchi energiyaning bo‘lishi zarurligini ko‘rsatadi. E>0 bo‘lgan holni qarab chiqaylik. Bu 159 vaqtda α kattalik eng kichik bo‘ladi. α =i β bo‘lsa, (5.80) tenglamaning o‘rniga quyidagi tenglama hosil bo‘ladi: 0 2 2 2 = + ψ β ψ dx d (5.88) Bu tenglamaning yechimi: lganda bo' sin ' cos ' a x x B x A + > + = β β ψ (5.89) lganda bo' sin " cos " a x x B x A − < + = β β ψ (5.90) x ning istalgan qiymatida har ikki yechim chekli bo‘ladi va ularda to‘rtta ixtiyoriy doimiylar A', B', A", B" lar qatnashadi. Bu yechimlarni –a<x<+a intervaldagi (5.81) formula yechim bilan birlashtirish mumkin. Lekin bu vaqtda potensial o‘raning har ikki devorida ψ va d ψ /dx kattaliklar uzluksiz bo‘lishi kerak. Bunday A', B', A", B" koeffisiyentlarga nisbatan to‘rtta chiziqli tenglama hosil bo‘ladi. Tenglamalar A va B parametrlarga ega bo‘ladi. Bu esa noma’lum koeffisiyentlarni A va B lar orqali ifodalash uchun yetarlidir. A va B lar istalgan qiymatlarni qabul qilishi mumkin. Bundan esa quyidagi xulosa kelib chiqadi: E>0 bo‘lganda energiya kvantlanmaydi, energetik spektr uzluksiz bo‘ladi. To‘lqin funksiyasi x →±∞ da nolga intilmaydi, ya’ni zarra harakati infinit, umumiy nazariya ham shuni talab qiladi. 5.6-§. Zarralarning potensial to‘siqdan o‘tishi. Tunnel effekti Zarraning bir o‘lchovli harakatining muhim hollaridan biri, uning potensial to‘siqdan o‘tishidir. 5.4-rasmda keltirilgan potensial o‘rani ko‘rib chiqish mumkin. m massali zarra x o‘qi yo‘nali- shida harakatlanayotgan bo‘lsin. Rasmda x o‘qi I, II, III sohalarga bo‘lingan. a<x<b sohada potensial energiya noldan farq qiladi. Kengligi ab va balandligi U 0 bo‘lgan a<x<b soha potensial to‘siq deyiladi. Zarra x o‘qi yo‘nalishida harakatlanishida 5.4-rasm 160 potensial to‘siqqa duch kelsin (5.4-rasm). Agar zarraning to‘liq energiyasi E to‘siq balandligi U 0 dan katta, ya’ni E>U 0 bo‘lganda (U 0 – potensial energiya) klassik mexanika tushunchalariga asosan zarra, albatta, I sohadan II sohaga o‘tadi, ya’ni potensial to‘siq ichiga kiradi va o‘zining kamaygan E-U energiyasi bilan potensial to‘siq ichida (II sohada) harakatini davom ettiradi. II sohada faqat o‘tayotgan to‘lqin tarqaladi. Bunda zarra potensial to‘siq orqa tomonidagi III sohaga o‘ta oladi va potensial o‘radan chiqib ketadi, qaytmaydi. Agar zarraning to‘liq energiyasi E potensial to‘siq balandligi U 0 dan kichik, ya’ni E<U 0 bo‘lsa, klassik mexanika bo‘yicha zarraning bir sohadan ikkinchi sohaga o‘tishi mumkin emas. Lekin kvant mexanikasida tunnel effekti deb ataladigan hodisaga asosan zarraning to‘liq energiyasi E potensial to‘siq balandligi U 0 dan kichik bo‘lganda, ya’ni E<U 0 bo‘lganda ham mikrozarraning II sohada topilishi aniq ehtimoliyatga ega bo‘ladi. x ning ortishi bilan bu ehtimoliyat eksponensial kamaya boradi, lekin noldan farq qiladi. Tunnel effektini tushunish uchun kvant mexanikasida potensial to‘siq shaffofligi D degan tushuncha kiritiladi. D – to‘siqqa tushayotgan elektronlar to‘lqinlari intensivligining to‘siqdan o‘tadigan qismini xarakterlaydigan kattalik. Mikrozarralarning klassik fizikaga zid bo‘lgan, ya’ni E<U 0 bo‘lgan holda ham to‘siqdan o‘tishi Shredinger tenglamasining yechimidan kelib chiqadi. Rasmda a<x<b sohada Shredinger tenglamasining yechimi bo‘lgan ψ funksiya noldan farqli qiymatlarga ega bo‘ladi. Zarraning to‘siq ichida topilishining ehtimoliyati esa to‘lqin funksiyasi amplitudasining kvadratiga proporsionaldir. Shuning uchun mikrozarrani to‘siq ichida ham qayd qilish ehtimoliyati mavjud, uning potensial to‘siqdan o‘tish ehtimoliyati noldan farq qiladi. Demak, to‘liq energiyasi E bo‘lgan zarra U 0 balandligi E dan katta bo‘lgan potensial to‘siqqa tushsa, ya’ni E<U 0 bo‘lganda zarraning potensial to‘siqdan o‘tishi chekli ehtimoliyatga ega bo‘ladi. Zarralarning potensial to‘siq orqali sizib o‘tishi tunnel effekti deyiladi. Tunnel effekti faqat kvant mexanikasi nuqtai nazaridan tushuntiriladi. Zarralarning potensial to‘siqdan o‘tishi ehtimoliyatini quyidagicha hisoblash mumkin (5.4-rasm). I, II, III sohalarda potensial energiya qiymatlari (potensial to‘siq balandligi) quyidagicha: 161 > < < < < = sohada , 0 sohada , sohada 0 , 0 ) ( 0 b x b x a U a x x U (5.91) I, II, III sohalarda zarralarning to‘lqin funksiyalari ψ I , ψ II , ψ III bo‘lsin. Har bir soha uchun Shredinger tenglamasi quyidagi ko‘rinishda yoziladi: = = − ΙΙΙ = = + − ΙΙ = = − Ι ΙΙΙ ΙΙΙ ΙΙ ΙΙ ΙΙ Ι Ι 0 bunda 2 : sohada bunda 2 : sohada 0 bunda 2 : sohada 0 2 2 2 0 2 2 2 0 2 2 2 U E dx d m U U E U dx d m U E dx d m ψ ψ ψ ψ ψ ψ ψ h h h (5.92) 2 1 K va 2 2 K belgilashlar kiritib, bu tenglamalarni quyidagicha yozish mumkin: E m K 2 2 1 2 h = (5.93) va 2 2 2 ) ( 2 h E U m K − = (5.94) U vaqtda = + ΙΙΙ = − ΙΙ = + Ι ΙΙΙ ΙΙΙ ΙΙ ΙΙ Ι Ι ; 0 : sohada ; 0 : sohada ; 0 : sohada 2 1 2 2 2 2 2 2 2 1 2 2 ψ ψ ψ ψ ψ ψ K dx d K dx d K dx d (5.95) Bu tenglamalarning yechimlari quyidagi funksiyalardir: 162 + = ΙΙΙ + = ΙΙ + = Ι − ΙΙΙ − ΙΙ − Ι ; : sohada ; : sohada ; : sohada 1 1 2 2 1 1 6 5 4 3 2 1 x ik x ik x k x k x ik x ik e C e C e C e C e C e C ψ ψ ψ (5.96) Bu yechimlarda C 1 ,C 2 ,C 3 ,C 4 ,C 5 ,C 6 lar har bir to‘lqinga tegishli bo‘lgan amplitudalardir. Ular quyidagicha aniqlanadi: C 1 – potensial to‘siqqa chapdan tushayotgan to‘lqin amplitudasi; C 2 – I sohaga qaytgan to‘lqin amplitudasi; C 3 – II sohaga (potensial to‘siq ichiga) o‘tgan to‘lqin amplitudasi; C 4 – potensial to‘siqqa (b nuqtadan) qaytgan to‘lqin amplitudasi; C 5 – potensial to‘siqdan III sohaga o‘tib, cheksizlikka ketgan to‘lqin amplitudasi; C 6 – III sohaga qaytgan to‘lqin amplitudasi. C 6 – mavjud bo‘lmagan to‘lqin, chunki to‘lqin cheksizlikdan qaytmaydi, shuning uchun C 6 =0. (5.95) ifodadagi differensial tenglamalarning (5.96)da keltirilgan xususiy yechimlari I va II sohadagi de-Broyl yassi to‘lqinlarini ifodalaydi (mikrozarralar harakati de-Broyl yassi to‘lqini sifatida namoyon bo‘ladi). Xususiy yechimlar x ik e 1 ± va x ik e 2 ± ko‘rinishga ega. Bunda x ik e 1 yechim x o‘qi yo‘nalishida chapdan o‘ngga borayotgan to‘lqin, x ik e 1 − esa qaytayotgan to‘lqinga tegishli. Xuddi shunday, x ik e 2 ± yechim ham borayotgan va qaytayotgan to‘lqinlarga tegishli. Rasmda keltirilgan I, II, III sohalarda qarab chiqilgan ψ I , ψ II , ψ III – to‘lqin funksiyalari x o‘qining har bir nuqtasida uzluksiz va bir qiymatli holda aniqlanadi. Bu esa to‘lqin tenglamasini yechish orqali turli amplitudalarni zarralarning energiyasi, potensial to‘siq balandligi, uning kengligi orqali ifodalashga imkon beradi. To‘lqin funksiyasi bilan bog‘liq bo‘lgan ehtimoliyat zichligi shu funksiyaning amplitudasi kvadratiga proporsional bo‘lgani uchun potensial to‘siqning shaffoflik koeffisiyentini quyidagicha aniqlash mumkin: 2 1 2 5 C C D = (5.97) 163 Xuddi shunday, to‘siqdan qaytgan va unga tushgan to‘lqinlar amplitudalarining modullari kvadratlarining nisbati aniqlanadi: 2 1 2 2 C C R = (5.98) (5.97) va (5.98) formulalarda D – zarralarning II sohaga o‘tish yoki potensial to‘siqdan o‘tish ehtimoliyatidir; R – zarralarning sohalar chegarasida qaytish ehtimoliyatidir. Yuqoridagi ψ I , ψ II , ψ III yechimlar va ularning hosilalarining x=a va x=b nuqtalarda teng bo‘lishi shartidan C 1 ,C 2 ,C 3 ,C 4 ,C 5 amplitudalar uchun tenglamalar tizimi kelib chiqadi. Bu tenglamalar yordamida C 5 ,C 1 ,C 2 amplitudalar nisbatlarini aniqlash mumkin. Bunda shaffoflik koeffisiyentining to‘siq parametri bilan bog‘lanishi hosil bo‘ladi. Bunday bog‘lanishni topishda matematik amallarni keltirmasdan fizikaviy mulohazalar yordamida shaffoflik koeffisiyenti D ning ifodasini yozish mumkin bo‘ladi. Potensial to‘siqning x=a devoriga chapdan kelib tushgan x ik e C 1 1 to‘lqinning intensivligi to‘siq ichida x k e 2 − ko‘rinishidagi eksponensial qonun bo‘yicha kamayadi, to‘siqning x=b bo‘lgan ikkinchi devoriga bu to‘lqin intensivligi dastlabki qiymatiga nisbatan ) ( 2 ~ a b k e C − − (5.99) marta susayib yetib keladi. U vaqtda potensial to‘siq orqa tomonidagi (potensial to‘siqdan III sohaga o‘tgan) zarralarning ψ funksiyasi potensial to‘siqning oldi (I sohadagi) zarralarning ψ funksiyasidan ) ( 2 a b k e − − ko‘paytuvchi bilan farq qiladi. Zarraning topilish ehtimoliyati to‘lqin funksiyasi kvadrati bilan aniqlanadi. Shuning uchun potensial to‘siq orqa tomonidagi zarralar zichligi to‘siq oldi tomonidagi zarralar zichligidan quyidagi ko‘paytuvchi bilan farq qiladi: − − − = = − − ) ( ) ( 2 2 exp 2 ) ( 2 2 a b E U m e D a b k h (5.100) Bu formulada D – potensial to‘siqning shaffoflik koeffisiyenti deyiladi va zarraning potensial to‘siqdan o‘tish ehtimoliyatini bildiradi. Bunday hodisa tunnel effekti deyiladi. 164 Shunday qilib, qaralayotgan to‘g‘ri burchakli potensial to‘siq uchun shaffoflik koeffisiyenti ) ( ) ( 2 2 0 a b E U m e D − − − ≈ h (5.101) Ixtiyoriy shakldagi potensial to‘siq uchun shaffoflik koeffisiyenti quyidagicha aniqlanadi: ∫ ≈ − − 2 1 ) ( 2 2 x x dx E U m e D h (5.102) bu formulada x 1 va x 2 E energiyaga to‘g‘ri keladigan U=U(x) funksiya bilan potensial to‘siqning koordinatalari. Energiyasi E bo‘lgan zarra balandligi E dan kata, ya’ni E<U(x) bo‘lgan potensial to‘siqqa kelib tushsa, zarraning o‘tishi chekli ehtimoliyatga ega bo‘ladi. Bu ehtimoliyat (5.101) formula orqali hisoblanadi. Demak, zarra potensial to‘siqdan o‘tishida o‘z energiyasini yo‘qotmaydi deb hisoblanadi. Zarraning to‘siqqa tushguncha energiyasi qancha bo‘lsa, to‘siqdan o‘shanday energiya bilan chiqadi. Zarralarning potensial to‘siqdan xudi tunneldan o‘tgandek sizib o‘tishi tunnel effekti deyiladi. Download 4.51 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling