G. Rafiqova F. Nishonova, O‘zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliyoti fanidan ma’ruza matni

1.6 XV-XX asrlarda O‘rta Osiyoda davlat va jamiyat qurilishining

ijtimoiy-siyosiy holati hamda istilochilar siyosatiga qarshi

ma’rifatparvarlik g‘oyalari
XVI-XIX asrlar O‘rta Osiyo hayotidagi murakkab davrlardagi parchalanishlarning salbiy oqibatlari. XVI-XIX asrlar O‘rta Osiyo hayotida murakkab va keskin burilish davri bo‘ldi. Uning murakkabligi avvalo, Amir Temur imperiyasining parchalanishi hamda vorislar o‘rtasidagi nizolar bilan bog‘liqdir. Doimiy ixtiloflar maydoniga aylanib qolgan Movarounnahr SHayboniyxon lashkarlari tomonidan bosib olinadi. YUrtda egasizlik, boshboshdoqlik hukm suradi. Mana shunday sharoitda haqiqiy ilm o‘rnini diniy aqidaviy qarashlar egallaydi. Natijada aniq va tabiiy fanlar quvg‘unga uchraydi, ayniqsa matematika va astronomiya orqada qoladi. Buning oqibatida ilm-fan rivojining darajasi keskin pasayib ketadi. Ayni paytda bu davr oldingi mutafakkirlarning ilg‘or g‘oyalarining o‘zaro faol ta’siri zaiflashuvi bilan xarakterlanadi. Din bevosita davlat siyosatining asosiga, hokimiyat uning rahnomalari qo‘lida manfaatlarini niqoblovchi mafkuraga aylanadi. Natijada jamiyatda diniy tazyiq kuchayadi. Har qanday ijodiy hur fikr ta’qibga olinadi³⁸. SHunga qaramay O‘rta Osiyoda ijtimoiy fikr, falsafa, adabiyot, tarix, musiqa fanlari, me’morchilik, tasviriy san’at rivojlandi, qator madrasa va machitlar qurildi. Jumladan, Ibn Muhammad YUsuf Al-Qorabog‘iy, Muhammad SHarif, Mashrab va So‘fi Olloyor, Nodira, Uvaysiy, Dilshod, Komil Xorazmiy, Avaz O‘tar, Bedil, Fuzuliy, Ahmad Donish, Muqimiy, Ogahiy, Furqat, Mulla Olim Mahdum Hoji ijodiyotida ilg‘or ijtimoiy g‘oyalar yaratiladi.

E’tirofli jihati shundaki, shu davr ijodkorlari qaysi sohada ijod qilmasin, shaxs va ziyoliylikka xos qudratda ularning asosiy diqqati xalq va uning turmush dardi bilan bevosita bog‘liq bo‘lganligiga amin bo‘lamiz. Mullo Olim Mahdum Hoji «Tarixi Turkiston» asarida shunday deydi. «Turkiston xonlari vaqtidagi musulmoniyalar nihoyat darajada ahvoli olamidin xabarsiz bo‘ldilar. Zolim hakamlarga rost va to‘g‘ri so‘zni aytadurg‘onlar qolmay, zolimlar uchun besh-o‘n tillo badaliga ertadan kechgacha xushomad so‘zlar aytib, alar qanday so‘z aytsa, ma’qul deydurg‘onlar bo‘lg‘on edilar. Ilmu maorifda bo‘lsa Turkistonda o‘tgan Ibn Sino, Forobiy, Ulug‘bek, Aliqushchi o‘rniga o‘lturg‘on olim, faylasufi zamon deganlarimiz izzatu nafs va riyokorlikga tabdil bo‘lub, jahl balosig‘a mubtalo bo‘lg‘on edilar. Hakam va ulug‘larimiz fuqarolardin o‘z joyig‘a va masrafig‘a sarf qilmay, o‘z xohishlarig‘a xarj va sarf qilar edi. Hukumat ishida mutlaqo muntazam qoida va qonun yo‘q edi. Fuqarolar olarning o‘z molidek hisob qilinur edi»³⁹.

Mavjud manbalar milliy davlatchilik tariximizni tanazzulga tortgan siyosiy kurashlar va o‘zaro ixtiloflarning sabablarini o‘rganish, undan saboqlar chiqarish imkoniyatlarini beradi.

Ma’lumki, Movarounnahr davlatchilik tarixi va uning taraqqiyotini islom falsafasidan ayri holda ko‘ra olmaymiz. Ajdodlarimiz dunyoviy va diniy ilmlarni bevosita uyg‘un tarzda olib borishgan. U xoh diniy, xoh dunyoviy yo‘nalishda bo‘lmasin, uning asosida inson - jamiyat - davlat muammosi yotadi. Faqat biryoqlama diniy mafkuraga asoslangan munosabat, so‘ngra mustamlakachilik siyosati adolatli jamiyat qurishga qaratilgan ilg‘or, milliy madaniy merosini ta’qib ostiga oladi. Natijada fan va ta’limot o‘z zaminidan ayrilgan aqidalar va mavhum g‘oyalar ta’siriga tushib qoldi.

Ammo tarixning ana shunday murakkab davrida ham Vatanimiz hududida hurriyat bilan yo‘g‘rilgan ijtimoiy - siyosiy qarashlar to‘xtagan emas. Aksincha, bunday istak har bir vatandoshimiz qalbida umummilliy istiqlol g‘oyasining vujudga kelishiga turtki bo‘ldi. Ana shunday g‘oyalarni ishlab chiqishda XX asrning boshlarida shakllangan jadidchilik harakatini alohida o‘rganish lozim.