G20 davlatlari rahbarlari mavjud muammolarni bartaraf etish G20 tuzilmasi ko'pincha keskin tanqidlar

G20 mamlakatlari: a'zolar ro'yxati

Qizig‘i shundaki, “Katta yigirmatalik”ga nomzodlarni faqat ikki davlat – AQSh va Kanada vazirlari tanlagan. Bugungi kunda G20ga qaysi davlatlar kiradi?
Xalqaro forumga 19 ta yetakchi jahon iqtisodiyoti davlatlari, shuningdek, jamoaviy tashkilot sifatida Yevropa Ittifoqi kiradi. Bundan tashqari, G20 yig‘ilishlari va sammitlarida boshqa xalqaro tashkilotlar – XVF, Jahon banki, Yevropa Markaziy banki vakillari ham tez-tez qatnashib turadi.
“Katta yigirmalik” (G20 — inglizcha The Group of Twenty, major advanced and emerging economies) — hukumat va markaziy bank rahbarlarining klubi bo‘lib, unga iqtisodi taraqqiy etgan Avstraliya, AQSh, Argentina, Braziliya, Buyuk Britaniya, Germaniya, Hindiston, Indoneziya, Italiya, Kanada, Xitoy, Meksika, Rossiya, Saudiya Arabistoni, Turkiya, Fransiya, Janubiy Koreya, Janubiy Afrika Respublikasi, Yaponiya va Yevropa Ittifoqi kiradi. Yevropa Ittifoqi nomidan Yevrokomissiya va Yevropa Kengashi raislari ishtirok etadi. Shuningdek, G20 anjumanlarida Moliyaviy barqarorlik Kengashi, Xalqaro valyuta jamg‘armasi, Jahon savdo tashkiloti, BMT, Jahon banki rahbarlari ham ishtirok etadi.
Sammitlarda nafaqat iqtisodiy taraqqiyot bilan bog‘liq masalalar, balki, boshqa dolzarb muammolar ham muhokama qilinadi. Xususan, iqtisodiy taraqqiyotni amalga oshirish maqsadida a’zo mamlakatlar o‘z zimmasiga oladigan ijtimoiy majburiyatlar ham mavzu bo‘lishi mumkin.
G20 va uning zamonaviy dunyo taraqqiyotidagi o‘rni haqida gapiradigan bo‘lsak, bu tashkilot G7 tashabbusi bilan dunyoga kelganligini aytish kerak.
1971-yilda Amerika Prezidenti Nikson davrida “bir unsiya oltin 35 dollarga teng” qoidasiga barham berildi. Shundan so‘ng jahon moliya tizimi tanazzulga uchray boshladi. 1973-yilgi arab-isroil urushi va undan keyingi neft inqirozi tufayli jahon moliya tizimida inqiroz kuzatildi. 1974-yil davomida AQSh, Fransiya, Buyuk Britaniya, Yaponiya va Germaniya iqtisod vazirlari bir necha bor Oq uyning kutubxonasida uchrashib, yuzaga kelgan muammolarni muhokama qildi. 1975-yilda iqtisod vazirlaridan ikki nafari – fransuz Valeri Jiskar (Valery Giscard) va nemets Gelmut Shmidt (Helmut Schmidt) davlat rahbari etib saylandi. Valeri Jiskarning taklifiga binoan besh mamlakat va Italiya rahbarlari birinchi oliy darajada uchrashuv o‘tkazdilar. Ikkinchi uchrashuvda Kanada hukumati rahbari qatnashgani bois G7 guruhi tashkil topdi.
1990-yilning o‘rtalariga qadar G7 rahbarlari muntazam ravishda uchrashib, jahon iqtisodiy hamda moliyaviy tizimiga ta’sir o‘tkazib keldi. 1997-yilda Osiyoda inqiroz boshlandi. Keyinchalik Tinch okean mintaqasini, Rossiya va Lotin Amerikasini ham qamrab oldi. G7 rahbarlari bunday vaziyatda global muammollarni hal qila olmay qoldilar. Buni o‘z vaqtida payqagan Amerika Prezidenti Bill Klinton Osiyo-Tinch okeani mintaqasidagi mamlakatlar rahbarlari ishtirokida sammit o‘tkazish tashabbusi bilan chiqdi. 1997-yilda Kanadaning Vankuver shahrida 22 mamlakat rahbari yig‘ildi. Shundan keyin G22 rahbarlari ishtirokida yana ikki marta uchrashuv bo‘ldi. Biroq, Yevropa va Yaqin Sharqdagi muhim davlatlarning yo‘qligi sabab, “Katta yettilik” guruhi G22 ni G33 kengaytirishga qaror qildi. Shu tariqa 11 mamlakat qo‘shib olindi. 1999-yilda G33ning uchrashuvlari o‘tkazildi. Biroq, guruhning kengaygani uning ish samaradorligini pasaytirdi. Chunki o‘zaro fikr almashishda murakkabliklar yuzaga keldi. Shu sababli, G7 bu vaziyatdan chiqishga chora qidirib, G20 borasidagi qarorga keldi.
Ma’lumki, Ikkinchi jahon urushidan keyin AQSh yakka o‘zi jahon iqtisodiyoti ruliga o‘tirib oldi. Shunday bo‘lsa-da, 1960-70-yillardagi iqtisodiy inqirozlarni bartaraf etish uchun boshqa davlatlar bilan hamkorlik qilishga majbur bo‘ldi.
G7 1990-yillardagi iqtisodiy inqirozlarni bartaraf etish uchun rivojlanayotgan mamlakatlar bilan hamkorlik qilish lozimlignini anglab yetgan edi. 1999-yil iyunida bo‘lib o‘tgan sammitda qabul qilingan deklaratsiyada G7 rahbarlari “muhim davlatlarni jalb qilish orqali” norasmiy muloqot maydonchasi tashkil etish ustida ish olib borishi qayd etildi. Shu tariqa 1999-yilning dekabrida ilk bor iqtisod vazirlari ishtirokida uchrashuv bo‘ldi va guruhga G20 nomi berildi. Birinchi deklaratsiyada G20 19 ta mamlakat va Yevropa Ittifoqidan iborat bo‘lishi aytildi. G20 ga Turkiya ham qabul qilindi. G‘arb mamlakatlaridan iborat “Katta yettilik” rahbarlari Turkiyani musulmon va demokratik mamlakat, NATO a’zosi, Yevropa Ittifoqiga nomzodi qo‘yilgan, g‘arb dunyosi va demokratik qadriyatlardan uzoqlashmagan mamlakat bo‘lgani uchun G20ga qabul qilishdi.
G20 tashkil topganidan so‘ng jahonda yuz bergan global inqiroz mamlakatlar o‘rtasidagi hamkorlik aloqalarini yanada yuksak darajaga olib chiqishni taqozo qildi. Shundan so‘ng, iqtisod vazirlari safiga davlat va hukumat rahbarlarini ham qo‘shish borasida taklif bo‘ldi. 2008-yil 14-15-noyabr kunlari Vashingtonda, 2009-yil 2-aprelda Londondagi uchrashuvlarda inqirozni bartaraf etish yo‘lida o‘ta muhim qaror qabul qilindi. Biroq, kuzatuvchilarning fikricha, inqirozning jahon iqtisodiyotiga ta’siri susaygani bois G20 qabul qiladigan qarorlarning ahamiyati ham pasayib bordi. Ayni damda G20 u yoki bu masala yuzasidan o‘zaro fikr almashadigan siyosiy maydon sifatida ko‘riladi. “Global inqirozlarni hal qilish yo‘lida G20dan ko‘p narsa kutib bo‘lmaydi”, deguvchilar ham bor.
Xalqaro valyuta jamg‘armasi ma’lumotlariga ko‘ra, 1970-yildan 2008-yilga qadar jahon iqtisodiyotida turli ko‘rinishdagi yuzdan ortiq inqiroz kuzatilgan bo‘lsa-da, ularni bartaraf etish yo‘lida G7 ham, G20 ham jiddiy choralar ko‘rmagani qayd etilmoqda. San-Paulo instituti xuquq professori Kamilla Villard Dyuran Project Syndicate nashrida e’lon qilingan maqolasida G20 o‘z oldiga qo‘ygan asosiy vazifa bo‘lmish global moliyaviy barqarorlikni ta’minlay olmayotganini bildirdi.
Dunyo aholisining uchdan ikki qismi istiqomat qiladigan G20 mamlakatlari hissasiga yalpi milliy mahsulotning 85 foizi, jahon savdosining 75 foizi to‘g‘ri keladi.
2008-yilga qadar guruh moliya vazirlari va markaziy bank rahbarlari ishtirokidagi yig‘ilishlar bilan cheklanib, oliy darajada sammitlar o‘tkazmagan.
Global iqtisodiyotda muhim institutsional tuzulmalar sifatida ―Katta yettilik‖ guruhi (G-7), ―Katta yigirmalik‖ guruhi (G-20) keltirish mumkin. G-7 (Great 7 – Katta yettilik) Yaponiya, Kanada, AQSH, Buyuk Britaniya, Fransiya, Germaniya, Italiya kabi mamlakatlardan tashkil topgan. Aslida ―Katta yettilik‖ rasmiy maqoga ega emas: uning kotibiyati ham, boshqaruv idoralari ham yo‗q. G-7 tomonidan qabul qilinadigan qarorlar ham majburiy kuchga emas. Biroq, yettita ittifoqdosh mamlakatlar ularning mushtarak manfatlariga xizmat qiluvchi qat‘iy va buzilmas yozilmagan tartib-qoidalarga bo‗ysunadi.
―Katta yigirmalik‖ guruhi (G-20) 1999- yilda global iqtisodiyotdagi asosiy muammolarni muhokama qilish maqsadida tashkil etilgan. Ushbu guruh tarkibiga yalpi ichki mahsuloti hajmi jahon yalpi ichki mahsulotning 90 foizini tashkil etadigan 20 ta rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlardan iborat: Argentina, Avstraliya, Braziliya, Buyuk Britaniya, Germaniya, Hindiston, Indoneziya, Italiya, Kanada, Meksika, Xitoy, Rossiya, Saudiya Arabistoni, AQSH, Turkiya, Fransiya, Janubiy Afrika Respublikasi, Janubiy Koreya, Yaponiya, Yevropa Ittifoqi. ―Katta yigirmalik‖ guruhi faoliyati global moliyaviy-iqtisodiy muammolarni hal etishga qaratilgan bo‗lib, shu jumladan jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozga qarshi kurashish bo‗yicha samarali chora-tadbirlarni ishlab chiqish va bu boradagi muammolarni birgalikda hal etish maqsadida bir necha sammitlar o‗tkazdi: AQSH (Vashington, 2008- yil noyabr; Pittsburg, 2009- yil sentyabr); Buyuk Britaniya (London, 2009- yil aprel); Kanada (Toronto, 2010- yil iyun); Janubiy Koreya (Seul, 2010- yil noyabr) va boshqa davlatlarda bo’lib o’tgan.
Tashkilot yagona asosiy maqsad bilan yaratilgan: sayyoramizdagi barcha davlatlar manfaati uchun jahon iqtisodiyotining barqaror va barqaror o'sishiga erishish.
Faoliyatning asosiy shakli har yili G20 aʼzo davlatlari ishtirok etadigan uchrashuvlar va sammitlardir. Har yili tashkilot rahbari etib bitta davlat tanlanadi. Unda navbatdagi sammit bo'lib o'tmoqda. G20 muvaqqat kotibiyati ham shu davlat hududida joylashgan.
G20 faoliyati faqat yiliga bir marta o'tkaziladigan sammitlar bilan chegaralangan deb o'ylamang. Ular faqat chora-tadbirlar rejasini belgilaydi, bu boradagi ishlar turli ishchi guruhlar va vazirliklarning boshqarmalarida davom etmoqda. Tashkilotning asosiy vazifalari qatoriga iqtisodiyotni barqarorlashtirish yo‘llarini izlash, xalqaro moliyaviy arxitekturani rivojlantirish, ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish, oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash, korruptsiya muammolarini hal etish, hattoki turli xil ekologik va iqlim dasturlarini moliyalashtirish va rag‘batlantirish kiradi.
Shu bilan birga, G20 tuzilmasi ko'pincha keskin tanqidlarga duch keladi. Birinchidan, chunki u sayyoramizning 173 ta holatini o'z ichiga olmaydi. Ikkinchidan, butun tashkilot ishida shaffoflik yo'qligi uchun.
Endi G20 ga qaysi davlatlar kirganligini bilasiz. Xalqaro tashkilot 1999 yilda tuzilgan. Dastlab u turli davlatlar moliya vazirlarining uchrashuvlari va maslahatlashuvlarini tashkil qildi va o'tkazdi. Keyinchalik G20 ga davlat rahbarlari jalb qilindi va tashkilot ko'proq global muammolarni hal qila boshladi.
G20 davlatlarining hozirgi tarkibiga turli qit'alardan 19 ta mustaqil davlat, shuningdek, bitta kollektiv tashkilot - Yevropa Ittifoqi (YEI) kiradi.
Jahon hamjamiyatini uzoq vaqtdan beri manfaatlar birlashtirgan, xususan, turli davlatlar hukumatlari ushbu tendentsiyaga amal qilishadi. Bunga misol qilib yaratish mumkin Katta yigirma.