Galileyning nisbiylik prinsipi

Galileyning nisbiylik prinsipi
Тajribalar shuni ko`rsatadiki inersial sanoq tizimi ichida o`tkazilgan hech qanday mexanik tajribalar yordamida bu tizimning harakat holatini aniqlab bo`lmaydi. Masalan, turtkisiz to`g`ri chiziqli va tekis xarakatlanayotgan poyezd vagoni ichida turib, agar vagon oynasidan qaramasak, vagon tinch turibdimi yoki harakatlanayotibdimi buni bila olmaymiz.
Barcha mexanik hodisalar turli inersial tizimlarda bir hil sodir bo`lganligi sababli hech qanday mexanik tajribalar yordamida berilgan sanoq tizim tinch turibdimi yoki to`g`ri chiziqli tekis harakat qilayotganini bilib bo`lmaydi. Bu qonun GalileyninGalileyning nisbiylik prinsipi umumiy holda quyidagicha ta’riflash mumkin:
Barcha inersial sanoq sistemalari da hamma mexanik jarayonlar bir xil da kechadi.
Yuqorida aytilganidek, to’g’ri chiziqli tekis harakatlanayotgan sistemalarda Nyuton qonunlari o’rinli bo’ladi. Agar sanoq sistemasi egri chiziqli yoki tezlanish bilan harakatlanayotgan bo’lsa-chi? Bunday sistemalar noinersial sanoq sistemalari deyiladi. Tezlanish hosil bo’lish sababi – bukuch. Demak, Nyutonning ikkinchi qonunidan foydalanish uchun jismga boshqa jismlar tomonidan tasirqilayotgan kuchlar birgalikda inersiya kuchini kiritamiz. Inersiya kuchi jismga boshqa jismlar tomonidan emas, balki sanoq sistemasi tezlanish bilan harakatlanishi tufayli ta’sir qiladi. Аylаnuvchi sаnoq tizimidаgi jismgа Fm.qdаn tаshqаri Koriolis Inersiya kuchi deb аtаluvchi kuch hаm tа’sir qilаdi. U holda Nyutonning ikkinchi qonuni quyidagi ma_nis=F+F_i ko’rinishidabo’ladi.
Inersiya kuchining ifodasini toppish uchun tezlanishning absolyut qiymati a_ab va tezlanishning nisbiy qiymati a_nis ning ayirmasidan foydalanamiz. U holda inersiya kuchi ifodasi quyidagicha bo’ladi:
F_i=m(a_ab-a_nis)
Aytilganlarini misoldan ko’raylik. Kichik bir aravacha ustida ustun o’rnatilgan bo’lib, unga 1-rasmda ko’rsatilgandek mayatnik osilgan. Aravacha yerga nisbatan a_ab doimiy tezlanish bilan harakatlanmoqda. Mayatnik aravachaga nisbatan qo’zg’almas: a_nis=0. Mayatnikka mg, ma_iva T kuchlar tasir qiladi. T-mayatnik osilgani pning taranglik kuchi. Lekin bu kuchlar mayatnikka tezlanish bermaydi. Nyutonning ikkinchi qonuni bajarilisi uchun unga inersiya kuchi F_i=-ma_ini kiritish kerak. U holda

Demak, Nyutonning ikkinchi qonuni shartli ravishda bajariladi. Mayatnikning og’ish burchaGalileyning nisbiylik prinsipi umumiy holda quyidagicha ta’riflash mumkin:
Tinc’rinli bo’lishi kelib chiqadi.

Barcha inersial sanoq sistemalarida hamma mexanik jarayonlar bir xilda kechadi.

Yuqorida aytilganidek, to’g’ri chiziqli tekis harakatlanayotgan sistemalarda Nyuton qonunlari o’rinli bo’ladi. Agar sanoq sistemasi egri chiziqli yoki tezlanish bilan harakatlanayotgan bo’lsa-chi?Bunday sistemalar noinersial sanoq sistemalari deyiladi. Tezlanish hosil bo’lish sababi – bu kuch. Demak, Nyutonning ikkinchi qonunidan foydalanish uchun jismga boshqa jismlar tomonidan tasir qilayotgan kuchlar birgalikda inersiya kuchini kiritamiz. Inersiya kuchi jismga boshqa jismlar tomonidan emas, balki sanoq sistemasi tezlanish bilan harakatlanishi tufayli ta’sir qiladi. Аylаnuvchi sаnoq tizimidаgi jismgа Fm.q dаn tаshqаri Koriolis

inersiya kuchi deb аtаluvchi kuch hаm tа’sir qilаdi. U holda Nyutonning ikkinchi qonuni quyidagi

ma_nis=F+F_i

ko’rinishida bo’ladi.

Inersiya kuchining ifodasini topish uchun tezlanishning absolyut qiymati a_ab va tezlanishning nisbiy qiymati a_nis ning ayirmasidan foydalanamiz. U holda inersiya kuchi ifodasi quyidagicha bo’ladi:

F_i=m(a_ab-a_nis)gi tga=a_i/g .g nisbiylik prinsipi deyiladi.