Gapning ravishdosh, sifatdosh va harakat nomili o‘ramlar bilan murakkablashuvi

taxlitda tizzalari ко‘ziga q o ‘llarini tirab о ‘tirishini ko'p ко‘rgan, tahassub 
qilishdan aslo o'zini tiyolmasdi (Sh.Bo‘tayev). 2. Pastda so ‘ri ostida 
Yo'ldoshev bilan so'zlashayotgan O'ktam yalt etib orqasiga qarsillagan 
eshikka qaradi (Oybek). 3. Tursunali akaga shunday katta olimga kuyov 
bo'lish hazil gap emas ( 0 ‘. Usmonov). 4. Muborak torgina zinadan 
ikkinchi qavatga Elmiralaming uyiga chiqdi (S.Zunnunova).
4-amaliy ish.
1. Bir gap bo‘lagini izohlash orqali hosil bo'luvchi 4 ta ajratilgan 
boiakli gap tuzing.
2. Tuzgan gaplaringizga namunadagi kabi tavsif bering.
205

---

NAMUNA:
Uyana awalgi joyiga - stulga о 'tirdi. Ushbu gap - ajratilgan bo‘lakli 
sodda gap. Gapning mazmuniy tuzilishi murakkab, chunki unda ikkita 
axborot ifodasi mavjud: 1. U yana awalgi joyiga о ‘tirdi. 2. Uning awalgi 
joyi stul edi. 1-asosiy axborot gapning predikativ markazi orqali,
2-qo‘shimcha axborot ajratilgan b o iak va u izohlab kelayotgan bo‘lak 
orqali yuzaga chiqqan.
5-amaliy ish. Akademik litsey va kasb-hunar kollejlari uchun tuzilgan 
darslikda (A.Nurmonov, N.Mahmudov, A.Sobirov, Sh.Yusupova. Hozirgi 
o‘zbek adabiy tili. - Toshkent, 2010, 3-k.) berilgan quyidagi mashqni 
bajaring.
134-mashq. Ko‘chiring. Tartibi o‘zgartirilgan, lekin sifatlovchilik 
xususiyatini saqlab qolgan sifatlovchi aniqlovchili ajratilgan boiaklami 
toping.
1. Ко ‘kdagi oy tanhodir, yakka-yu yolg ‘iz.
2. Shoyon mehnatingning nishonasi bu -  
Qora qoshlaringga qo ‘ngan chang, g ‘ubor.
Suvori ekansan - zahmating ezgu,
Zamona Barchini - mehnatkash, dildor.
3. Yo ‘lim boshladi to kezdim dala-tog‘,
Kezdim neyurtlarni - chiroyi tengsiz.
4. Qozoq sahrosi - bu beadad sahro,
Xayolday bepoyon, cheksiz va yiroq.
5. Bir zum dengizga ham boqqil betuyg ‘u,
Dema, о ‘ylarimday и teran tengsiz.
6. Angladimki, olamda 
Yurt tanho, Vatan tanho,
Nokaslar emas, yo ‘q, yo ‘q,
Yolg'iz sen baland, tanho.
206

---

7. Ba ’zan о ‘ylab deyman, ne bo ‘larda gar 
Qudratni ко ‘rgazsa tabiat hassos.
8. Qo ‘llarim ко ‘ksimda, betinch, betoqat 
Ta ’zimlar qilurman senga ushbu dam.
U - menmi, и - senmi, kim bo ‘Ima, faqat
Senga insofbersin, uchinchi odam! 
(A. Oripov)
%
6-amaliy ish. Egallagan bilimingizni savollarga javob berish 
orqali mustahkamlang.
1. Ajratilgan bo‘laklar gapda qanday vazifa bajaradi?
2. Ajratilgan bo‘laklar qaysi xususiyati bilan uyushiq bo‘laklarga 
o‘xshaydi?
3. Ajratilgan bo‘lakli gaplarda qanday tinish belgilari qo'llanadi?
4. Qaysi tilshunos olimlaming ajratilgan bo‘laklar tadqiqiga oid ilmiy 
izlanishlari mavjud?
5. Qaysi grammatik vositalar ajratilgan boiaklami ajratilmish 
bo‘lakka bogiaydi?
6. Ajratilgan boiaklar ishtirok etgan gaplar nima sababdan mazmunan 
murakkablashadi?
7. Gapning qanday bo‘lagi bir tushunchaning ikkita nomini anglatib 
keladi?
8. Ajratilgan hoi vazifasida ko'pincha holning qaysi ma’no turlari 
keladi?
9. Gapda ajratilgan bo‘lak o‘zi izohlayotgan bo‘lakka nisbatan qanday 
o‘rin egallaydi?
ss
S f i
UYGA VAZIFA
S  Badiiy asarlardan ajratilgan bo‘lak ishtirok etgan 10 ta gap topib 
ko‘chiring. Ajratilgan bo‘laklaming gap semantik mundarijasiga ta’siri 
to‘g‘risida ilmiy xulosa yozing.
207