Gapning uyushiq bo'laklari
Uyushiq bo'laklarda umumlashtiruvchi so'zning qo'llanilishi
Download 93.84 Kb.
|
UYUSHIQ BO’LAKLAR VA ULARNING TA\'LIM BOSQICHLARIDA O’RGANILISHI
1.2. Uyushiq bo'laklarda umumlashtiruvchi so'zning qo'llanilishi
Sanalayotgan bo'laklar ma’nosini jamlab ifodalagan so'z umumlashtiruvchi so'z deyiladi. Umumlashtiruvchi so'z umumlashtiruvchi ma’noli so'zlar (olmoshlar, otlar, fe'llar va hokazo), so'z birikmasi, kengaygan birikmalar bilan ifodalanishi mumkin. Uyushiq bo'laklar umumlashtiruvchi so'zning ma’nosini izohlab, aniqlab kejadi. Uyushgan bo'laklar, narsa va hodisalami, belgi-xususiyatlarni alohida-alohida ifoda- lasa, umumlashtiruvchi so'z ularning hammasini jamlagan holda ifodalaydi. Demak, uyushgan bo'laklar bilam umumlashtiruvchi so'z o'rtasida xususiylik-umumiylik, jins-tur munosabati mavjud bo'ladi. Uyushgan bo'laklar xususiylikni, jinsni; umumlashtiruvchi so'z esa umumiyllkni, turni bildiradi.. Uyushgan bo'laklar qaysi grammatik shaklda bo'lsa va qanday so'roqqa javob bo'lsa, umumlashtiruvchi so'z ham ko'pincha ana shunday shaklda bo'ladi va shunday so'roqqa javob bo'ladi. Uyushgan bo'laklar qaysi bo'lak bilan tobe munosabatda bo'lsa, umumlashtiruvchi so'z ham shu bo'lak bilan tobe aloqada bo'ladi. Ayrim gapiarda grammatik qo'shimchalar uyushiq bo'laklarga emas, umumlashtiruvchi so'zga qo'shiladi. Bunda uyushiq bo'laklarning sintaktik vazifasi umumlashtiruvchi so'zning sintaktik vazifasiga qarab belgilanadi. Masalan, Dasturxpn- ga husaynl, charos, asadi~ hammasidan qo'ydik. Bu gapda -dan kelishik qo'shimchasi uyushiq bo'laklarga qo'shilmagan, ulaming uyushiq to'ldiruvchi ekanligi umumlashtiruvchi bo'lakning grammatik shakliga qarab aniqlandi. Umumlashtiruvchi so'z uyushiq bo'laklardan oldin ham, keyin ham kelishi mumkin. Umumlashtiruvchi so'z uyushiq bo'laklardan oldin kelsa, umumlashtiruvchi so'z bilan uyushiq bo'laklar o'rtasiga ikki nuqta (:) qo'yiladi. Masalan: Bog'imizda mevalar: olma, o'rik, shaftolilar bor. Umumlashtiruvchi so'z uyushiq bo'laklardan keyin kelsa, umumlashtiruvchi so'z bilan uyushiq bo'laklar o'rtasiga tire (-) qo'yiladi. Masalan: Ku- tubxonamizda Abdulla Oripov, Erkin Vohidov - barcha taniqli shoirlarning asarlari bor. Misollar: Yaxshi xulolar: diyonat, qanoat, shijoat, vijdon, Vatanni suymak va boshqalar in- sonni ulug'laydi. G'azab, jaholat, adovat, g'iybat, tama, zulm - vomon xulalar kishini tubanlik qa'riga tashlaydi. Quyosh, havo, suv - hammasi bizning eng qadrli do'stimiz. Bittanaiz: yo Shahobiddin yoki siz so'zga chiqasiz. Yig'ilishda hech kim: na Sa'dulla, na Akbarali bu haqda gapirmadilar. So'zlashdan oldin yiq'ilaanlaraa: minbardagilarga, pastda o'tirganlarga, eshik va devor oldida turganlarga bir-bir qaradi. Ba'zan uyushiq bo'lakli gapiarda kiritma ham ishtirok etadi. Agar umumlashtiruvchi so'z uyushiq bo'laklardan keyin kelsa va undan oldin kiritma qatnashsa, kiritmadan oldin tire, kiritmadan keyin vergul qo'yiladi. Masalan: Oppoq soqoli bilan farzandlarini ham, nevaralarini ham, qo'shni o'g'il-qizlami ham, ko'cha-ko'ydagi begona bolalami ham - xuilas, barchani sizlab gapirardi. Bu gapda xuilas kiritma, barcha ni umumlashtiruvchi so'z bo'lib, xullasAan oldin tire, keyin vergul qo'yiladi. Agar umumlashtiruvchi so'z uyushiq bo'laklardan oldin kelsa va undan keyin kiritma qatnashsa, kiritmadan oldin vergul, keyin ikki nuqta ishlatiladi. Masalan: Mam- lakatimizdagi ko'plab pedaaogika institutlari. masalan: Farg'ona, Namangan va Guliston institutlari - universitetlarga aylantirildi. Bu gapda pedagogika institutlari umumlashtiruvchi so'z, masalan kiritma bo'lib, masalandan oldin vergul, keyin ikki nuqta qo'yiladi. Uyushiq bo'laklar yozuvda vergul bilan ajratiladi. Agar uyushiq bo'laklar guruh-gu- ruh bo'lib kelsa, guruhlar bir-biridan nuqtali vergul bilan ajratiladi. Masalan: Ularda o'nlab xildagi gullar: nasrin, nastarin, nargis, nilufar, savsan, rayhon, xino, zanboq guli, lola, sadbarg, ra’no, hazorg'uncha, zag'far, sumanpar; yoqimli hidi va go'zal ko'rinishi bilan gulni eslatuvchi giyohlar: sunbui, ishqi pechan; manzarali daraxtlar: sarv, ar-ar, arg'uvon, shamshod kabilar haqida ma’lumot beradi. Ovga kirishadigan sohibchangal qushlardan: qarchig'ay, miqqiy, qirg'iy; urishadigan qushlardan: dakan xo'roz, oddiy xo'roz, amirxon xo'roz, kaklik, bedana (bu so'nggi ik- kisi sayrash uchun ham boqilib, cho'pqafasda, to'rqafasda saqlanadi); sayraydiganlar- dan: qumri, sa’va, bulbul, mayna va boshqalar. Demak, uyushiq bo'lakli gapiarda tinish belgilardan: vergul, ikki nuqta, nuqtali vergul, tire ishlatiladi. AJRATILGAN BO'LAKLAR Gapning ajratilgan bo'laklari o'zlari aloqada bo'lgan bo'laklarning ma'nosini izohlab, bo'rttirib, aniqlashtirib yoki ta’kidlab keladi. Ular boshqa bo'laklardan maxsus to'xtam bilan ajralib gap urg'usini oladi. Misollar: Soraxon shuncha kundan beri yetolmagan niyatga - Roziyani avvalgiday shod, go'zal ko'rish niyatiga - Sattor bir lahzada yetdi. Sizga, o'rta bo'yli qizga, atlas juda yarashibdi. Ajratilgan bo'laklar: a) bir bo'lak holida keladi: Boyagi yigitning, Avazning, qo'li gul ekan; b) birikmali holda keladi: Shu kuni kechqurun, daladan qaytishda, qori Sidiqjonga hamroh bo'lib qolibdj. . Ajratilgan bo'lak o'zi izohlayotgan bo'lakdan doimo keyin keladi va yozuvda vergul, tire, ba'zan qavs bilan ajratiladi. Ajratilgan bo'laklar gapdagi qaysi bo'lakka oidligiga ko'ra quyidagi tuiiarga bo'linadi: ajratilgan hollar, ajratilgan aniqlovchilar, ajratilgan izohlovchilar, ajratilgan to'ldiruvchilar. Ajratilgan hoi o'zidan oldin kelgan holning ma’nosiga aniqlik kiritadi. Ajratilgan bo'lak vazifasida ko'pincha o'rin, payt hollari keladi: hu ana shu joyda, taxta ko'prikning ostida, kichik bir buloq bor. Dadam shu atrofdan - qishloqning chiqaverishidan - do'kon qidirdi. Cho'pon otadan bir chaqirimcha pastlikda, Boysunning naq bo'yida, uch-to'rt tup jiyda o'sgan bir xilvat joy bor. Ajratilgan to'ldiruvchi o'zidan oldin kelgan to'ldiruvchining ma'nosini izohlaydi, unga aniqlik kiritadi. Vositasiz to'ldiruvchi ham, vositali to'ldiruvchi ham ajratilgan bo'lak sifatida qo'llanishi mumkin: Nasihatimni, otangning so'zini, esingda tut. Xatni uning o'ziga, Muqad- dasga, bering. Unsin uchun, bechora qiz uchun, bu qanday mudhish motam! Ajratilgan aniqlovchi stiaxs yoki narsaning belgisini, kimga yoki nimaga qarashliligini ta'kidlab, ayirib ko'rsatish uchun ishlatiladi. Masalan: Qobil bobo, yalangbosh, yalangoyoq, eshik yonida dag'-dag' titraydi. Bizning, o'quvchi yoshlarning, o'zimizga yarasha or-nomusimiz bor. Axir uning, Vohidning ham_o‘ziga yarasha obro'si, yigitlik g'ururi bor. Seryoja -oddiy, navqiron, mard yigit - o'rtoqlari uchun jonini fido qiladi. Ajratilgan izohlovchilar, asosan, izohlanmishdan keyin keladi va o'ziga xos ohang bilan aytiladi. Ajratilgan izohlovchilar ko'pincha egaga taalluqli bo'ladi: O'g'lim, qo'zichog'im, orom olyapti. Birozdan so'ng Hasan aka, fizika o'qituvchisi, kirib keldi. AJRATILGAN GAP BO'LAKLARINI HOSIL QILISH USULLARI Esda saqlang. Gap tarkibidagi ma’lum bo'lakning ma’nosini ta’kidlab, izohlab keluvchi, boshqa bo'laklardan to'xtam va ohang jihatidan ajralib turuvchi bo'laklar ajratilgan bo'laklar, shunday bo'lakli gaplarga esa ajratilgan bo'lakli gapiar deyiladi. Ajratilgan bo'laklar ishtirok etgan gapiar mazmunan murakkablashadi. Gapning asosiy qismi ifodalagan axborotga ajratilgan bo'lakdan anglashilgan qo'shimcha axborot qo'shiladi. Masalan: Tursunali akaga, shunday katta olimga, kuyov bo'lish hazil gap emas (O'.Usmonov). Bu gapda birinchi axborot - Tursunali akaga kuyov bo'lish hazil gap emasligi gapning asosiy qismi orqali, ikkinchi axborot - Tursunali akaning katta olimligi ajratilgan bo'lak orqali ifodalanadi. Yuqorida bayon qilihganidek, ajratilgan bo'laklar ikki xil vazifani bajaradi: ma'lum bir bo'lak ma’nosini ta’kidlash, bo'rttirish; ma’lum bir bo'lakning umumiy ma'nosini izohlash, konkretlashtirish, tushunarsiz ma'nosini tushuntirish. Ajratilgan bo'lakning bu ikki xil vazifasi uning ajratish usuli orqali ham bilinib turadi. Esda saqlang. Ajratilgan bo'laklar yuqoridagi vazifaga muvofiq ikki xil yo'l bilan ajratiladi: tartibni o'zgartirish; bir nomni boshqacha nomlash. TARTIBINI O‘ZGARTIRISH ORQALI GAP BO'LAKLARINI AJRATISH Sifatlovchi-aniqlovchi, odatda, aniqlanmishdan oldin keladi. Ba'zan tinglovchlning diqqati sifatlovchiga tortilganda so'zlovchi uning odatdagi tartibini o'zgartirib, sifatlanmishdan keyin keltiradi. Natijada sifatlovchi gapning boshqa bo'laklaridan boshqacha ohang*bilan ajralib qoladi. Sifatlovchining ma’nosi odatdagi tartib bo'yicha qo'llangan sifatlovchiga nisbatan bo'rttiriladi, alohida ta’kidlanadi. Gapdagi eng ahamiyatii, yangi axborot tashuvchi qismga aylanadi. Esda saqlang. Tartibi o'zgartirilgan, lekin sifatlovchilik xususiyatini saqlab qolgan sifatiovchi-aniqlovchilar ajratilgan bo'lakka aylanadi. Masalan: Bu o'zbek yigiti - tanti, mehribon. Solishtiring: Rangi o'chgan, Umri kechgan kuz guli, Bir yo'li pastroq egil (Abdulhamid Cho'lpon). Kuz guli - Rangi o'chgan, Umri kechgan. Juda muhim. Ajratilgan sifatiovchi-aniqlovchilar yozuvda boshqa bo'laklardan doimo vergul bilan, agar sifatlovchi-aniqlovchilarning o'zi uyushgan bo'lib, ichida vergul bilan ajratilgan bo'lsa, ajratilgan bo'lak boshqa bo'laklardan tire bilan ajratiladi. Juda muhim. Ajratilgan sifatlovshi aniqlovchi, ajratilgan ravish holi, ajratilgan izohlovchilar tartibni o'zgartirish orqali hosil qilinadi. Masalan, Sizga xushbo'v. muattar gullar keltirdim (oddiy sifatlovchi-aniqlovchi) - Sizga gul keltirdim xushbo'v. muattar (ajratilgan sifatlovchi-aniqlovchi). Qo'llar tez. mo'iizakor /sAi/ar(oddiy ravish holi) - Qo'llar ishlar- tez. mo'iizakorlajratilgan ravish holi). Xonaga fizika o'aituvchisi Hasan aka kirib keldi (oddiy izohlovchi) -Xonaga Hasan aka, fizika o'aituvchisi. kirib keldi (ajratilgan izohlovchi). Download 93.84 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling