Geçmiş pedagoglarynyň didaktiki garaýyşlary Geçmişiň käbir pedagoglarynyň esasy garaýyşlary D. Uşinksiýniň pedagogikasy

Geçmişiň pedagogy okatmak barada pikirleri: D. Uşinskiý


Meýilnama:

1. 
   Geçmiş pedagoglarynyň didaktiki garaýyşlary
   
2. 
   Geçmişiň käbir pedagoglarynyň esasy garaýyşlary
   
3. 
   D. Uşinksiýniň pedagogikasy
   

Geçen asyrlarda pedagogikada bilimiň wezipesini dürlüçe esaslandyrýan iki ugur ýüze çykýar. Oňa formal bilim we material bilim nazaryýeti degişlidir. Formal bilim nazaryýetiniň tarapdarlaryna (J.J.Russo, I.G.Pestalossi, A.Disterweg) fransuz, şweýsar, nemes pedagoglary degişlidir. Olar mekdeplerde esasy ünsi okuwçylara bilimleriň köp mukdaryny bermeklige däl-de, eýsem olaryň ukybyny, pikirlenmesiniň görnüşlerini, göz öňüne getirmelerini, höwesini, ýadyny ösdürmeklige gönükdirilmelidir diýip belläpdirler. Olar iň gymmatly zat diýip ylymlaryň esaslaryny öwrenmekligiň adamynyň akyl ukyplarynyň kämilleşmegine edýän täsirine düşünipdirler. Şeýle-de, olar manysyna düşünmän, ýat tutduryp okatmaklyga garşy çykyş edipdirler. Bu nazaryýet öz döwri üçin öňdebaryjy häsiýete eýe bolupdyr. XVIII asyryň aýaklarynda, XIX asyryň başlarynda material bilim nazaryýeti döräp başlaýar. Onuň esasy tarapdary iňlis filosofy G.Spenserdir. (1820–1903 ý.ý.). Onuň pikirine görä, okuw materialyny saýlap almakda şol zadyň durmuş üçin ýaramlylygy, peýdalylygy esasy ölçeg bolmalydyr. Mekdeplerde okuwçylary tebigat we jemgyýetdäki anyk faktorlar, hadysalar bilen ýaraglandyrmak talap edilýär. Şeýle-de, bilimleriň tejribe-praktiki häsiýetiniň bolmagy zerur hasaplanýar. Akyl ukyplarynyň ösüşi bolsa öz-özünden bolup geçýär, oňa hiç hili güýç sarp edilmeýär. Bu nazaryýetleriň ikisi hem bir taraplydy. Şonuň üçin hem bu nazaryýetleri öňdebaryjy tankytçy pedagoglar B.T. Belinskiý, A.I. Gersen, N.G.Çernyşewskiý, N.A.Dobrolýubow dagylar ýazgarypdyrlar. Olar matematikanyň üsti bilen tebigat we adam hakyndaky ylymlary öwrenip bolar, her bir ylym taglymatçylary terbiýelenmeklige gönükdirilmelidir, olaryň özbaşdak pikirlenmek endiklerini ýokarlandyrmalydyr we nazaryýet tejribe bilen baglanyşdyrylyp alnyp, barylmalydyr diýen pikiri öňe sürüpdirler. Didaktikada esasy orunlaryň biri bolsa, görnükli rus pedagogy, rus mugallymlarynyň mugallymy K.D. Uşinskä (1824–1870 ý.ý.) degişlidir. Ol material dünýäniň hemişelikdigini, onuň kanunlaryny öwrenip boljakdygyny dogry subut etdi. K.D.Uşinskiniň pikiriçe, okuw tutumynda iki mesele amala aşyrylmalydyr, ýagny okuwçylary ylmy-bilimleriň esaslary bilen ýaraglandyrmak we olaryň akyl ukyplaryny, başarjaňlyklaryny ösdürmekdir. Şunuň bilen birlikde, ol okuwçylaryň pikirlenmesiniň ösmegini we okuw dersleriniň biri-biri bilen arabaglanyşygynyň bolmagyny nygtap geçýär. Sowetler döwrüniň ilkinji ýyllarynda hem birnäçe ýoýluşyklar bolup geçdi, ýagny köne mekdeplerden doly ýüz öwürmek, daşary ýurt pedagogiki pikirleri tankydy elekden geçirmän, täze mekdeplere ornaşdyrmak, mysal üçin, toparlaýyn we takyk maksatnamalar. Soňabaka bular hem tankyt edilip, mekdeplerde okatmaklygy diňe ders maksatnamalarynyň esasynda ýola goýmaklyk bellenildi.

Pedagogika dersindäki ylmy-barlag usullary didaktikada hem giňişleýin ulanylýar. Olara aşakdakylar degişlidir: Syn etmek, didaktiki tejribelik (eksperiment), mekdep iş kagyzlaryny (dokumentlerini) we okuwçylaryň işiniň netijesini öwrenmek, söhbetdeşlik we anketa usullarydyr. Soňky döwürlerde matematiki, kibernetiki, modelirleme usullary hem ulanylyp, didaktikanyň ylmy-barlag usullarynyň hataryny giňeltdi. Ýokarda sanalan didaktikanyň ylmy-barlag usullarynyň her haýsyna aýratynlykda häsiýetnama bereliň. 1. Syn etmek usuly. Sapakda mugallymyň işi we okuwçynyň işi belli bir wagtyň dowamynda alnyp barylýar. Syn etmegiň esasy maksady-sapak prosesinde mugallymyň okuwçynyň okaýşyna, okaýan, öwrenýän zadyna düşünişine syn etmek bilen, onuň üstünliklerini, kemçiliklerini anyklap, olary öwrenip, belli bir netijä gelmekdir. Syn etmekde mugallym dürli usullardan peýdalanyp, okuwçylaryň bilimleriniň hilini, akyl ukyplarynyň ösüşini anyklap bilýär. Syn etmek tebigy şertlerde geçirilip, ýagny, sapakda synag geçiriji okuw prosesiniň gidişine gatyşmaýar, ýöne synlap ýöreýär. Syn etmek belli bir maksat bilen, ýörite düzülen maksatnama esasynda, gündeligiň ýöredilmegi netijesinde alnyp barylýar. Şol gündelige synag geçiriji özüniň gyzyklanýan meseleleri barasynda yzygider bellik, ýagny ýazgy edip durýar. Şol ýazgylaryň esasynda bolsa, synagçy toplan maglumatlaryny umumylaşdyryp, belli bir netijä gelýär. Ol sapagyň gidişini tehniki serişdeleriň kömegi bilen ýazyp alyp hem biler. 2. Eksperiment-tejribe usuly ýa-da tejribe – bu hem syn etmek ýaly anyk hasaba alnan we ýörite guralan şertlerde geçirilýär. Okuwyň hilini gowulandyrmak, onuň netijeliligini ýokarlandyrmak we kämilleşdirmek maksady bilen eksperiment-tejribelik usuly didaktikada, ýagny okatmakda giňden ulanylýar. Didaktikanyň derňew işlerinde häzirki döwürde aýratyn görnüşli tebigy eksperiment ulanylýar, ol kämilleşdiriji (öwrediji) eksperimentdir. Didaktikada kämilleşdiriji eksperiment - tejribe sapaklarydyr. Bu görnüşli didaktiki eksperiment köpçülikleýin häsiýete eýe bolup biler. Mysal üçin, täze okuw maksatnamalaryny, okuw kitaplaryny mekdeplere ornaşdyrmak we şonuň bilen işlemek. Gowy netije berse, ony ähli mekdeplere girizmek we şonuň bilen işlemek. 3. Mekdep iş kagyzlaryny-dokumentlerini we okuwçylaryň işiniň netijesini öwrenmek usuly. Mekdepde okuwçylara degişli iş kagyzlary (synp žurnaly, okuwçylaryň iş kagyzlary we ş.m.) öwrenmek. Ähli okuwçylar ýa-da aýratyn bir okuwçy barada maglumatlar toplanylyp öwrenilýär. Okuwçylaryň işiniň netijesini öwrenmekde düzmeler, dürli barlag işleri, suratlar we ş.m. ulanylýar. Olaryň üsti bilen okuwçylaryň başarnyklary we endikleri, bilim möçberi, ukyplary anyklanylýar. 4. Söhbetdeşlik usuly. Barlagy geçirýäniň öňünden düzen soraglarynyň üsti bilen, okuwçylaryň hem ol goýlan soraglara beren jogaplarynyň esasynda belli bir netijä gelinýär. 5. Anketa usuly. Düzülen anketada barlag geçirijiniň goýan problemasyna, meselesine laýyklykda oňa jogap alnyp, ol jogaplar öwrenilip, umumylaşdyrylyp, belli bir netijä gelinýär. Anketanyň iki görnüşi: a) açyk (şahsyýetiň ady görkezilen anketa). b) ýapyk (şahsyýetiň ady görkezilmedik anketa) ulanylýar. Başlangyç synplarda 3-nji synpdan başlap çylşyrymly bolmadyk anketalary okuwçylara hödürläp bolar.

Geçmişiň käbir beýik pedagoglarynyň pikirleri.

Ene-atalaryň hemmesi mekdebiň çaganyň döredijilikli, ökde adam bolmagyna kömek eder diýip umyt edýärler. Rotterdam Erazm, Rabel, Monten: gowy mugallym çagany hormatlaýar we oňa ynanýar. XVII asyrda beýik çeh mugallymy Ýan Komenski: "Çagalarda duýgulary, akyly we ynamy ulanyp öwrenmäge gyzyklanma döretmeli" –diýip belleýär. Fransua Russo erkin ösüşi terbiýäniň esasy hasaplaýar. Ýöne diňe 20-nji asyryň başynda täzeçil mugallymlarynyň kömegi bilen bu pikirler köpçülikleýin durmuşa geçirildi we adaty mekdep çaganyň ýüzüne öwrüldi we onuň pikri diňlenildi
Wizantiýanyň pedagogiki ideýalary hristian biliminiň we terbiýesiniň esasy ýörelgelerini öwrenýän Joana Hrizostomyň (350-407) "Bidereklik we çagalaryň terbiýesi barada" traktatynda beýan edilipdir. Joana Hrizostom okatmagyň esasy usullarynyň söhbetdeşlik we görkezme bolmalydygyna ynanýardy - öwüt, maslahat, duýduryş, ýöne gorkynyň ulanylmagyny inkär edýärdi.
Ýan Komenskiý (1592 - 1670). Çeh mugallymy, gumanist, didaktikany esaslandyryjy (öwreniş teoriýasy). Öz ene dilinde ähliumumy bilim barada aýdyp geçýär. Umumy bir mekdebi gurmagy teklip etdi. Onuň "Beýik Didaktika" eseri:
1. ýaş bilen baglanyşykly periodlaşmany kesgitledi we ösdürdi;
2. synpy-sapaklarynyň esasy görnüşi bolan dersler ulgamyny döretdi (sapagyň dowamlylygy, gurama);
3. ýörelgeleri nusgawy bilimiň we okuwyň esasynda emele getirdi: çaganyň tebigata laýyklygy (psihologiki aň), ylmy häsiýet ýörelgesi, ensiklopediklik (edebiýatda ylmy taýdan esaslandyrylan we görkezilen bilim), elýeterlilik (çaga uýgunlaşdyrylan bilim), yzygiderlilik (ýönekeýden çylşyrymly), möwsümleýinlik (möwsüme baglylykda material saýlamak);
4. didaktikanyň "altyn düzgünini" - öwretmegi wizuallaşdyrmak ýörelgesini görkezýär;
5. "Ene mekdebinde" esasy terbiýeçi bolan enäni maşgala terbiýesinde baş roldadygyny görkezýär;
6. bedenterbiýe meselesini ileri tutulýan ugur hökmünde kesgitleýär (saglyk);
7. çaga üçin güýmenje ýetmezçiligi öňüni almak üçin şert döretmek barada goşant bolýar.
Iogan Genri Pestalozzi (1746 - 1827)
1. tebigata laýyklyk ýörelgesini ösdürdi (“Göz seretmek, gulak eşitmek, aýak ýöremek we el tutmak isleýär”). Çaganyň tebigaty ösmegi talap edýär we ösmäge çalyşýar.
2. başlangyç bilim teoriýasyny ösdürdi (daşarky dünýä bilen tanyşlyk, sözleýişiň ösüşi, sanamagy öwretmek, mekdebe çenli ýaşda ýazmak we okamak)
3. Okuw we zähmet birleşdirildi, sebäbi çaganyň pikirini we ruhuny ösdürýär.
XVII asyryň ahyry - XVIII asyryň başlaryndaky pedagogiki pikirler. terbiýäni adamyň "tebigy hukuklarynyň" durmuşa geçirilmegi esasynda - erkinlik, deňlik, doganlyk - aň-bilim arkaly üýtgetmek zerurlygyndan başlanýar. Şeýlelik bilen, iňlis filosofy, terbiýeçisi we döwlet işgäri Jon Lokk (1632-1704) adamlaryň tebigy deňligini tassyklady, "boş şifrde" bilim almak adamyň häsiýetine we şahsy häsiýetlerine täsir edýär diýip hasaplaýar. Pedagog bu barada şeýle ýazdy: "Adamlaryň dokuzdan bir bölegi, terbiýesi sebäpli özleriniň gowy ýagdaýyna öwrülýär." Şeýlelik bilen, ilkinji bilim akyldarlaryndan biri bolan Lokk, aýratyn ukyplar we şahsyýetiň ýaşaýyş şertleri bilen çäklendirilen bilim mümkinçilikleriniň çäkleri baradaky meseläni orta atdy. D.Lokkiň terbiýe we bilim düşünjesi häzirki döwürde işewür adamy hemme taraplaýyn ösdürmek üçin programmany öz içine alýan "Terbiýe baradaky pikirler" (1693) traktatynda beýan edilýär.
D.Lokkiň pikiriçe, terbiýäniň esasy maksady adamy erkin we başgalaryň erkinligini bozmaz ýaly bagtly we paýhasly durmuşa taýýarlamakdyr. Bu maksada ýetmek üçin mugallym akyl, ahlak, beden, zähmet terbiýesini alýar. Bir adamyň terbiýe alyşy maşgalada terbiýelenen halypa tarapyndan amala aşyrylmalydyr. Lokk üçin ileri tutulýan zat, ahlak terbiýesidir, esasy wezipesi häsiýeti ösdürmekdir: "Çaga öwretmeli, we bu has möhüm häsiýetleriň ösmegi üçin kömekçi serişde hökmünde esasy rolda bolmaly". Şeýle häsiýetlere sabyrlylyk, gaýduwsyzlyk, özüni dolandyrmak ukyby, hoşniýetlilik, sahylyk, edep-terbiýe we ş.m. mugallym ynam, mysal, maşk, tertip-düzgün, höweslendirmek, ýazgarmak we ş.m. ahlak terbiýesi serişdeleri diýip at berdi.
Žan Žak Russo (1712 - 1788). Fransuz pedagogy, teoretik. Onuň meşhur eseri "Emil ýa-da bilim" eseridir. Zähmet bilim meselesini çözmegiň ýoluny görkezýär. Jemgyýet biliminiň artykmaçlygy berilýär, çaga ene-atasyndan aýrylýar, mugallymyň ýolbaşçylygynda terbiýelenýär. Çaganyň şahsyýetini, isleglerini we zerurlyklaryny göz öňünde tutmak onuň esasy üns beren zadydyr. Emil 18 ýaşyndaka dünýäni aýlanýar, dünýäni öwrenýär. Soň bolsa bir senetçiniň şägirdi bolýar, hemme zada kömek edýär we şol bir wagtyň özünde senetçiligi öwrenýär. Çaga jemgyýetiň peýdasyna terbiýelenmelidir. Bilimiň çeşmeleri tebigat, adamlar, obýektiw dünýädir. Bilim ideýalary: fiziki, akyl taýdan ösüş, daşarky duýgularyň ösüşi.
Bu aýdylanlar Ž.Ž Russonyň işleriniň umumy netijesidir.

D. Uşinksiýniň pedagogikasy

Konstantin Dmitriýewiç Uşinskiý meşhur pedagog, rus ylmy pedagogikasynyň düýbüni tutujy. Russiýada we daşary ýurtlarda tanalýan köp sanly ylmy pedagogiki eseriň döredijisi. Onuň bilim we terbiýe teoriýasy baradaky ylmy garaýyşlary henizem talap edilýär we dürli ylmy we meşhur ylym neşirlerinde köplenç sitata getirilýär.
Uşinskiniň taglymatlarynyň esasy we häzirki zaman pedagogikasyna täsiri
Uşinskiniň esasy pikirleri - halk biliminiň demokratiýalaşmagy we terbiýe milletidir. Pedagogika teoriýasynyň pelsepe, psihologiýa, anatomiýa we fiziologiýa kanunlaryna esaslanmalydygyna ynanýardy. Onuň pikiriçe, pedagogika üstünlikli bolsa-da diňe öz tejribesine esaslanyp bilmez. Teoriýa tejribe bilen bilelikde bolmaly. Uşinskiý, binýady bolmadyk teoriýanyň hiç hili netije çykaryp bolmajak hakykat ýa-da tejribe ýaly peýdasyz bir zat bolup çykýandygyny ýazdy. Bu teoriýa hakykaty inkär edip bilmez, hakykat pikiri inkär edip bilmez.
Mundan başga-da, Konstantin Dmitriýewiç terbiýe we bilim her bir halkyň özboluşlylygyny göz öňünde tutmalydygyna ynanýardy şol sanda däp-dessurlary, geografiýasy, taryhy aýratynlyklary. Millet, onuň pikiriçe, ene dilini we ene taryhyny öwrenmek we hormatlamak arkaly has gowy beýan edilýär. Aýdylyşy ýaly, şeýle terbiýe çagalarda watançylyk, Watan borjy we milli buýsanç duýgusyny ösdürmelidir.
Uşinskiý bilimi sazlaşykly şahsyýet döretmegiň aňly prosesi diýip kesgitledi. Onuň pikiriçe, ahlak terbiýesi pedagogikada möhüm rol oýnaýar. Ahlak täsiriniň bilimiň esasy wezipesidigini, aňy ösdürmekden we kelläni bilim bilen doldurmakdan has möhümdigini öňe sürdi. Konstantin Dmitriýewiç ahlak terbiýesiniň adamda tertip-düzgüni, adamkärçiligi, dogruçyllygy we zähmeti ösdürmelidigine ynanýardy. Mundan başga-da, özüňe hormat goýmak kiçigöwünlilik bilen jübütlenýär.

Uşinskiniň pikiriçe ahlak terbiýesi - mugallymyň şahsy mysaly, ynandyrma, pedagogiki taktika, öňüni alyş çäreleri, höweslendirmek we jeza bermek. Hökümetiň Uşinskiýden nägileligi, okuwçynyň mugallyma kör boýun egmegine we fiziki jeza berilmegine esaslanyp, köne mekdebiň düzgün-nyzamyna garşy çykyşy bilen ýüze çykdy. Onuň pikiriçe, okuwça adamkärçilik bilimiň esasy bolmaly.

Konstantin Dmitriýewiç Uşinskiniň pikirleri pedagogiki eserleriniň we makalalarynyň köpüsinde öz beýanyny tapdy. Ol 1857-1858-nji ýyllarda "Pedagogiki edebiýatyň artykmaçlyklary barada", "Mekdebiň üç elementi", "Halk biliminde millet barada" atly makalalaryny çap etdi. 1860-1861-nji ýyllarda "Akyl we terbiýe manysynda zähmet" we "Rodnoe slowo" atly pedagogiki makalalaryny çap etdi. 1861-nji ýylda Çagalar dünýäsi antologiýasyny, 1864-nji ýylda bolsa synp otagy üçin kitap bolan Rodnoe Slowony döretdi. Şeýle hem 1868-1969-njy ýyllarda iki jiltde “Ynsan - bilim temasy hökmünde düýpli ylmy eser döretdi.

Edebiýatlar.

1. 
   https://books.google.tm/books?id=m4yXDwAAQBAJ&pg=PA395&lpg=PA395&dq
   
2. 
   https://paidagogos.com/pedagogika-ushinskogo
   
3. 
   https://translate.google.com/?sl=ru&tl=tk&text