Geo graf iya

Q e d u rtm _ u z
Y e r yuzidagi biror jo y n i, uning o ‘rnini, x arita yoki globusdan 
q an d ay to p ish m um kin? B olalar, siz shaxm at, sh ash k a ta x ta sin i 
bilasiz. U ndagi har bir katakning o ‘rni h a rf va raqam lar bilan belgilab 
q o ‘yilgan. Bu h a rf va raqam lar yordam ida kerakli katakni osongina 
topib olasiz. A gar sizlar geografik xarita va globusga e ’tibor berib 
qarasangiz, ularning katakchalar bilan qoplanganini k o ‘rasiz. U lar 
m eridian va parallel chiziqlarining kesishishidan hosil b o ‘lgan. Xarita 
v a g lo b u sla rn i q o p lag an k a ta k c h a la rn i b ir-b irid a n ajratib tu rg an
chiziqlar to ‘ri daraja (gradus) t o ‘ri deyiladi.
D araja to ‘ri yordam ida Yer yuzidagi har bir shahar, to g ‘ cho‘qqisi, 
daryo boshlanadigan, quyiladigan joylarni, okean va dengizlardagi 
orollar o ‘rnini aniqlash mumkin.
A
F
I 
Globus va xaritalardagi parallel chiziqlar geografik kenglikni bil- 
diradi. Geografik ken g lik  deb ekvatordan berilgan nuqtagacha b o ‘lgan 
m eridian yoyining daraja (gradus) hiso b id ag i k a ttalig ig a aytiladi. 
Ekvator chizig‘i 0° kenglik deb qabul qilingan. Qutblar kengligi esa 
90° deb olingan. Globus yoki xaritadagi istalgan nuqtaning geografik 
kengligini aniqlash uchun uning qaysi parallelda joylashganini bilish 
zarur. M asalan, Toshkent 40° va 50° parallellar oralig‘ida, aniqrog‘i 
41° parallelda, Qohira shahri 30°, Kiyev esa 50° parallelda joylashgan. 
Bu parallellarning hammasi ekvatordan shimolda joylashganligi sababli 
u larn in g k en g lig i sh im o liy k e n g lik  deyiladi. E kvatordan ja n u b d a
jo y lash g an nuqtalar (joylar)ning kengligi esa ja n u b iy k e n g lik  deb 
belgilanadi (26-rasm).
Lekin har bir parallelda bitta nuqta emas, ju d a k o ‘p nuqtalar bor. 
Shuning uchun globus va xaritalardagi kerakli nuqtaning o ‘rnini aniq- 
38
lashda geografik kenglikni bilishning o ‘zi yetarli emas. Buning uchun 
geografik uzunlikni aniqlash ham zarur. G eografik u zu n lik  deb Bosh 
m eridiandan berilgan nuqtagacha b o ‘lgan parallel yoyining daraja 
(gradus) hisobidagi u zunligiga aytiladi. L ondon shahri yaqinidagi 
G rinvich rasadxonasidan o ‘tgan m eridian Bosh m eridian deb qabul 
qilingan. G eografik uzunlik shu m eridiandan parallellar b o ‘ylab sharq

---

26-rasm. Geografik kengliklar. 
27-rasm. Geografik uzunliklar.
va g ‘arb to m o n larg a daraja (gradus) h iso b id ag i b irlik d a hisoblab 
boriladi. G eografik u zu n lik 0° dan 180° gacha hisoblanadi. 0° li 
(Bosh) m eridiandan g ‘arb tom ondagi nuqtalar g ‘arbiy u zu n lik, sharq 
tom ondagilari sharqiy u zu n lik  deyiladi (27-rasm).
G eografik kengliklar globusda parallellarga Bosh m eridian yoniga 
yozib q o ‘yilgan darajalar yordam ida aniqlanadi. G eografik uzunliklar 
esa ekvator chizig‘i ustiga yozib qo ‘yilgan darajalar yordam ida bilib 
olinadi. Geografik xaritalarda geografik kenglik darajalari xaritalarning 
chap va o ‘ng chekkasidagi ram kasi (chiziqlar) yoniga, geografik uzun­
liklar darajalari xaritalarning yuqori va pastki chekkasidagi m eridian 
chiziqlar yoniga yozib qo ‘yiladi.
28-rasm. Geografik koordinatalarni su n ’iy y o ‘ldoshlar yordamida aniqlash.
G
E
O
G
R
A
F
IK
XARITALAR

---

G
E
O
G
R
A
F
IK
XARIT
AL
AR
Yer yuzasidagi har bir nuqtaning kenglik va uzunligi uning geo­
g r a fik k o o rd in a ta si deb ataladi. M asalan, Toshkentning geografik 
koordinatasi 41° shim oliy kenglik va 69° sharqiy uzunlikni tashkil 
etadi.
Hozirgi kunda geografik koordinatalar Yerning sun’iy y o ‘ldoshlari 
yordam ida ishlovchi zam onaviy asboblar, jum ladan GPS navigatorlar 
yordam ida ham aniqlanm oqda (39-betdagi 28-rasm).
edurtm_uz
Respublika 
Ta'lim Markazi
40
Tаyаnch so‘z vа tushunchаlаr
Daraja to‘ri 
Geografik uzunlik 
Geografik koodinata 
Janubiy kenglik 
G‘arbiy uzunlik
Geografik kenglik 
Bosh meridian
Shimoliy kenglik
Sharqiy uzunlik 
Yerning sun’iy yo‘ldoshlari
1. Daraja to‘ri nima? U nima uchun kerak?
2. Geografik kenglik nima? Geografik uzunlik deb nimaga 
aytiladi?
3. O‘quv atlasidagi «Yarimsharlar tabiiy xaritasi»dan Tosh­
kent va Qohira shaharlari qaysi kenglik va uzunliklarda 
joylashganligini toping.
4. Darslik hamda o‘quv atlasidagi ma’lumotlar asosida quyi­
dagi topshiriqlarni bajaring:
a) «Tanlang» bandidan foydalanib jumlani to‘ldiring:
«Geografik kengliklar globusda parallellarga ... yoniga 
yozib qo‘yilgan darajalar yordamida aniqlanadi. Geografik 
uzunliklar esa ... ustiga yozib qo‘yilgan darajalar yordamida 
bilib olinadi».
Tanlang: Bosh meridian, ekvator chizig‘i.
b) quyidagi rasmga diqqat bilan qarang va 
A, B, C harflar bilan belgilangan meri- 
dianlarni Bosh meridianga eng yaqin joy- 
lashganidan uzog‘iga qarab jadvalga joy- 
lashtiring.
Eng yaqinidan---- ^ eng uzog‘iga

---

'i
1 2 - § . AMALIY MASHG‘ULOT