Geo graf iya

Q e d u rtm _ u z
16
-§. 
Y E R Y U ZA SI R E L Y E F IN IN G A SO SIY
S H A K L L A R I
G lobus yoki dunyoning tabiiy xaritasiga bir nazar tashlasangiz, 
Yer yuzasining ju d a notekis ekanligini k o ‘rasiz. B a ’zi jo y la r keng 
tekisliklardan, boshqa jo y lar esa to g ‘li o ‘lkalardan iborat. Okeanlar 
tagi ham quruqliklarga o ‘xshagan, ju d a notekis. Yer yuzasining bunday 
notekisligiga Yerning ich k i ku ch la ri asosiy sabab b o ‘lgan. Bu kuchlar 
t a ’sirid a Yer y u zasin in g ayrim jo y la ri k o ‘tarilad i, b o sh q a jo y la ri 
cho‘kadi, Yer p o ‘sti yorilib, lavalar oqib chiqadi, vulqon to g ‘larini hosil 
qiladi. Yer qim irlashlar ham Yer yuzasi relyefini o ‘zgartiradi.
Yer yuzasi relyefini tashqi kuchlar ham o ‘zgartiradi. Tashqi kuchlar 
suv, shamol, muzliklar, Quyosh nuri, organizm lardan iborat. Suv to g ‘ 
jinslarini yem iradi, oqizib ketadi va past, chuqur joylarni to ‘ldiradi, 
vodiylar, daralarni hosil qiladi. Chuqur joylarning o ‘rnida tekis yerlar 
bunyod b o ‘ladi. Sham ol m ayda jin sla rn i uchirsa ham uzoq vaqtda 
ju d a k o ‘p m iqdordagi qumlarni uyub tashlaydi. Qattiq toshlar kunduzi 
Quyosh nuridan qiziydi, kechasi soviydi. N atijada yorilib, asta-sekin 
m aydalanib ketadi.
Xullas, tashqi kuchlar to g ‘larni yemirib, chuqurliklarni to ‘ldiradi, 
y a ’ni, Yer yuzasidagi baland-pastliklarni tekislaydi. Shunday qilib, ichki 
kuchlar bilan tashqi kuchlar bir-birlariga butunlay teskari ish bajaradi. 
Ya’ni ichki kuchlar baland-pastliklar hosil qiladi, tashqi kuchlar esa 
ularni tekislaydi.
M ateriklar va okeanlar Yer relyefining eng yirik shakllaridir.
M a te rik la r - Yer p o ‘stining k o ‘tarilib qolgan eng yirik b o ‘laklari. 
M ateriklarning katta qismi okean suvlaridan ancha baland k o ‘tarilib 
turadi. Yer sharida 6 ta m aterik bor. Bular: Yevrosiyo, Afrika, Shimoliy 
Amerika, Janubiy Amerika, A ntarktida va Avstraliya (38-rasm).
O ro l v a y a rim o ro lla r. O kean va dengizlarda suvdan k o ‘tarilib 
turgan va ham m a tom ondan suv o ‘ragan kichikroq quruqliklar orollar 
deyiladi. Grenlandiya, Yangi Gvineya, Kalimantan, M adagaskar eng 
katta orollardir. Agar quruqlik uch tom ondan suv bilan o ‘ralib, faqat
55
Y
E
R
N
IN
G
Q
A
T
T
IQ
Q
O
B
IG
T
— 
L
IT
OSF
ERA

---

Y
E
R
N
IN
G
Q
A
T
T
IQ
Q
O
B
IG
T
— 
LI
TOS
FER
A