Geo graf iya

Q e d u rtm _ u z
50
qaysilari zilzila va vulqon otilishi tez-tez kuzatilmay- 
digan mintaqalarga tegishli ekanligini;
b) qaysi harflar bilan belgilangan hududlar seysmik min­
taqalarga tegishli ekanligini aniqlang.
5. Quyida berilgan rasmlarda qanday jarayonlar sodir bo ‘- 
layotgani va natijada Yer p o ‘stida qanday o ‘zgarishlar 
ro‘y berishi mumkinligini darslik matnidagi m a’lumotlar 
asosida tahlil qiling:

---

Q e d u rtm _ u z
15
-§. 
Y E R P O ‘S T IN IN G H A R A K A T L A R I 
^
M antiyadagi harakatlar ta ’sirida Yer p o ‘stining ayrim joylari asta-
joylarni suv qoplab, okean va dengizlar hosil b o ‘lgan. K o‘tarilgan joylar 
quruqlik b o ‘lib, m ateriklarni, orol va yarim orollarni paydo qilgan. 
Lekin vaqt o ‘tishi bilan okean va dengizlar osti k o ‘tarilib quruqlikka 
aylanishi, aksincha, quruqliklar pasayib, o ‘rnini suv bosib dengizga 
aylanishi mumkin. Biroq bunday o ‘zgarishlar o ‘nlab, yuzlab m illion 
yillarda ro ‘y beradi. Yerning ichki kuchlari ta ’sirida Yer p o ‘stida r o ‘y 
beradigan siljish, yorilish, k o ‘tarilish, cho‘kish, bukilish harakatlariga 
te k to n ik h a ra k a tla r deyiladi. B izning m am lakatim iz O ‘zbekiston 
o ‘rni ham 30 mln yil ilgari dengizdan iborat b o ‘lgan. Biz bularni to g ‘ 
jinslari orasidan topiladigan dengizda yashagan hayvonlar qoldiqlari —
chig‘anoqlar va suyaklarni o ‘rganib bilamiz.
Yer p o ‘stining gorizontal harakati natijasida Yer qatlam lari bukilib, 
burmali to g ‘larni, vodiylarni, chuqur okean botiqlarini hosil qiladi. Yer 
p o ‘stida yoriqlar vujudga keladi (34-rasm). Masalan, Farg‘ona vodiysi, 
Tyanshan to g ‘lari shunday hosil b o ‘lgan. Yer yuzasidagi barcha baland- 
pastliklar - to g ‘lar, tekislik, qir, vodiy, soy, botiq va boshqalar re ly e f 
deb ataladi.
sekin ch o ‘kadi, boshqa qism lari esa k o ‘tariladi. C huqur c h o ‘kkan
34-
ko‘i
mat 
___ , ____ _______ , _ 1 
...
harakatlariyo‘nalishini ko‘rsatadi.
51
Y
E
R
N
IN
G
Q
A
T
T
IQ
Q
O
B
IG
T
— 
L
IT
OSF
ERA

---

Y
E
R
N
IN
G
Q
A
T
T
IQ
Q
O
B
IG
T
— 
L
IT
OSF
ERA
edurtm uz
b)
K rater
Vulqon 
kanali 
M agma
Lava
Vulqon kuli 
Yon krater
Vulqon 
o ‘chog‘i
35-rasm. Vulqon tog‘ining umumiy ko‘rinishi (a) va kesmasi (modeli) (b).
Yer p o ‘stida biror jo y yorilsa, o ‘sha hudud tagida bosim pasayib,
chuqurdagi qaynoq m oddalar suyuqlashib, suyuq jin s g a aylanadi.
U m agm a deb ataladi. M agm a yer yoriqlaridan yuqoriga k o ‘tariladi
va yer yuziga oqib chiqadi. Yer yuziga oqib chiqqan qaynoq suyuq
m odda lava deyiladi. Lava asta sovib, tepa va to g ‘larni hosil qiladi.
Bunday tepa va to g ‘lar vulqonlar deb ataladi. vulqonlar otilganda yer
qim irlaydi, portlashlar r o ‘y beradi, gum burlagan ovozlar eshitiladi.
V ulqonlar konus shaklidagi gum bazsim on
balandliklarni, to g ‘larni hosil qiladi. Bunday
to g ‘larning ustida vulqon o g ‘zi joylashgan
b o ‘lib, u krater deb ataladi. v u lq o n og‘zidan
kul, gaz va toshlar otilib chiqadi (35-rasm).
v u lq o n la r o tilib tu ra d ig a n o ‘lk a la rd a
v a Yer p o ‘stida yo riq lar bor jo y la rd a issiq
buloqlar ham uchraydi. U lar hali sovib ul-
g u rm a g a n la v a la r o r a s id a n v a c h u q u r
yoriqlardan chiqqani uchun qaynoq b o ‘ladi.
B a ’zi issiq buloqlarda suv vaqt-vaqti bilan
favvora kabi otilib turadi. B unday buloqlar
geyzerlar deyiladi (36-rasm).
Yer p o ‘sti p lita la ri tu ta sh g a n , burm a-
lanish, yorilish, uzilish b o ‘layotgan joylarda 
36-rasm. Vaqti-vaqti bi- 
, , • , • 
, , , ,, • , 
, • 
, 
• ,
ta b ia tn in g en g d a h s h a tli h o d is a la r id a n
lan otilib turadigan issiq 
buloqlar - geyzerlar. 
b ir i - y er q i m ir la s h la r i b o ‘lib t u r a d i .

---