Geo graf iya

14
- §. 
L IT O S F E R A . T O G ‘ JIN S L A R I
L ito s f e r a - Y erning q attiq q o b ig ‘i. Y unoncha « lito s» - tosh, 
«sphaira» - shar, y a ’ni toshqobiq degan m a’noni anglatadi. Litosferaga 
Yer p o ‘sti va m antiyaning yuqori qismi kiradi.
Yer p o ‘sti uch qavat to g ‘ jinslaridan iborat (30-rasm). Birinchi qa- 
vatda asosan c h o ‘k in d i jin s la r  b o ‘ladi. U lar - quruqlikda va suvda 
jinslarning cho‘kib, o ‘tirib qolishidan hosil b o ‘ladi. Ular gil, ohaktosh, 
qum, qum tosh, b o ‘r jin slari b o ‘lib, qatlam -qatlam holda yotadi. Bu 
q a tlam la r Y erning o ‘tg an z am o n la rd ag i ta b ia ti y o z ilg an k ito b g a
o ‘xshaydi. Bu qatlamlarni o ‘rganib, geologlar minglab, millionlab yillar 
davom ida Yerda tabiat qanday b o ‘lganini bilib olishadi.
45
Y
E
R
N
IN
G
Q
A
T
T
IQ
Q
O
B
IG
T
— 
L
IT
OSF
ERA

---

Y
E
R
N
IN
G
Q
A
T
T
IQ
Q
O
B
IG
‘I 
— 
LI
TOS
FER
A
Q e d u rtm _ u z
30-rasm. Yer po ‘stining tuzilishi.
Bir parcha b o ‘r yoki ohaktoshni m ikroskopda k o ‘rsangiz, uning 
butunlay m ayda jonivorlarning chig‘anog‘i va suyaklari ekanini bilib 
olasiz. U lar m illionlab yillar ilgari suvda yashagan qadimgi jonivorlar 
va o ‘simliklar qoldiqlaridir (31-rasm). Toshko‘mir va neft ham shunday 
qoldiqlardan hosil b o ‘lgan.
Ikkinchi qavat granitdan iborat. Granit - magmatik to g ‘ jinsi. U Yer 
qatlam lari orasiga m agm aning kirib qolib, sovishidan hosil b o ‘lgan. 
M agm ani qaynoq, yonib turgan balchiqqa o ‘xshatsa b o ‘ladi. U sovib 
granitga aylanadi. Granit qatlam idan pastda bazalt qatlam joylashgan. 
B azalt chuqurdan chiqib kelgan. U granitdan o g ‘ir, tarkibida temir, 
m agniy, k alsiy m avjud. G ranit v a b azalt o tqindi jin sla rd ir. B ular 
m agm adan hosil b o ‘lganligi uchun m agm atik jin s la r deb ataladi.
Yer p o ‘sti materiklar va okean ostida bir xil emas. M ateriklarda Yer 
p o ‘sti yuqorida k o ‘rganim izdek uch qavat. Okeanlar ostida esa ikki 
qavat. Ya’ni faqat cho‘kindi va bazalt qatlam laridan iborat.
Yerning qattiq qobig‘i yaxlit b o ‘lmay, alohida-alohida yirik b o ‘- 
laklardan - p lita la rdan iborat. Bu b o ‘laklarni bir-biridan chuqur darz- 
lar, yoriqlar ajratib turadi (32-rasm). L itosfera plitalari m antiyaning 
suyuq jin slari qatlam i ustida turli tom onga siljib yuradi. B ir-biriga 
qarshi y o ‘nalishda siljiyotgan plitalar to ‘qnashgan joylarda Yer p o ‘sti 
bukilib, yoysim on orollarni, to g ‘larni, chekka okean botiqlarini hosil 
qiladi. Bularga And to g ‘lari, Yapon orollari, M ariana b o tig ‘ini misol 
qilib k o ‘rsatish m um kin (ularni xaritadan toping).

---