Geo graf iya

14
Q e d u rtm _ u z
turib qolganda esa Quyosh tutiladi. Quyosh va Oyning Yerni tortishi 
natijasida dengiz hamda okeanlarda davriy ravishda suv qalqishi, y a ’ni 
suvning k o ‘tarilib, pasayishi ro ‘y beradi. Suvning k o ‘tarilib, qaytishi 
Quyosh tortishiga nisbatan Oy tortganda ikki baravar kuchli b o ‘ladi. 
Odamlar osmon jism larini kuzatish natijasida Oy va Quyosh taqvim
(kalendar)larini tuzishgan, quruqlik va okeanlarda turgan jo y la rin i 
aniqlashgan.
Y ulduz v a Q u y o sh g a q a r a b o riy e n tirla s h (dunyo tom onlarini 
aniqlash). Oltin Qoziq yulduziga qarab shimolga, demak, dunyoning 
boshqa tom onlariga b o ‘lgan y o ‘nalishni ham aniqlash mumkin. Agar 
old tomoningiz bilan shimolga qarab tursangiz, o ‘ng tomoningiz sharq, 
chap tom oningiz g ‘arb, orqa tom oningiz janub b o ‘ladi (9-rasm). O ‘zi 
turgan joyni ufq tom onlariga nisbatan aniqlash oriyentirlash deyiladi. 
Shimol, janub, sharq, g ‘arb ufqning asosiy tomonlari, shimoli-sharq, 
shim oli-g‘arb, janubi-sharq va jan u b i-g ‘arb esa oraliq tomonlaridir. 
B ular yanada kichikroq oraliq tom onlarga b o ‘linadi. M asalan, shimol- 
shimoli-sharq, janub-janubi-sharq (10-rasm).
U fq tom onlarini yulduzlarga qarab faqat kechasi aniqlash mumkin. 
Kunduzi-chi? Kunduzi Quyoshga qarab aniqlasa b o ‘ladi. Buning uchun
9-rasm. Joyda oriyentirlash.
10-rasm. Ufqning asosiy va oraliq 
tomonlari.

---

Q uyosh nuri yaxshi tushadigan ochiq, tekis yerga diam etri 2 m etr 
b o ‘lgan aylana chiziq chiziladi. Aylana o ‘rtasiga uzunligi bir yarim metr 
b o ‘lgan tayoq (ustun) qoqib qo ‘yiladi. Tayoq soyasi tush vaqtida eng 
kalta b o ‘lib, shimol tom onga y o ‘nalgan b o ‘ladi. Shimol y o ‘nalishining 
teskari tomoni janub, o ‘ng tomon sharq, chap tomon g ‘arb b o ‘ladi. Shu 
tariqa oraliq tom onlarni ham aniqlash mumkin.
edurtm_uz
Tayanch so‘z va tu sh u n ch alar
Quyosh 
Quyosh sistemasi 
Yulduz
S ayyoralar 
O riyentirlash 
Yulduz tu rk u m i
K atta Ayiq 
Oy, Oy tutilishi 
Q utb yulduzi
1. Quyosh sistemasidagi sayyoralarning qaysilari Quyoshga 
eng yaqin va qaysilari eng uzoq joylashgan?
2. Sayyoralar yulduzlardan nimasi bilan farq qiladi?
3. Qutb (Oltin Qoziq) yulduzi osmonda qanday topiladi?
4. Kunduzi Quyoshga qarab ufq tomonlarini qanday aniqlasa 
bo‘ladi?
5. Tasavvur qiling, yolg‘iz o‘zingiz o‘ynab yurib adashib 
qoldingiz. Uyingiz g‘arbda ekanligini bilasiz, deb faraz 
qilaylik. Siz yuzingiz bilan a) shimolga; b) sharqqa va c) 
janubga qarab turgan bo‘lsangiz, uyingizga borish uchun 
qaysi tomonga (ortga, o‘ngga yoki chapga) yurishingiz 
kerak bo‘ladi? Buni uyingizning hovlisida ota-onangiz yor- 
damida tajribada sinab ko‘ring.
15
Y
ER
— 
Q
U
Y
O
S
H
S
IS
T
E
M
A
S
ID
A
G
I 
S
A
Y
YO
R
A

---

Y
ER
— 
Q
U
Y
O
S
H
S
IS
T
E
M
A
S
ID
A
G
I 
S
A
Y
YO
R
A