Geo graf iya

Q e d u rtm _ u z
► 
4
-§. 
Y E R N IN G S H A K L I VA 0 ‘L C H A M L A R I
Q adim zamonlarda turli joylardagi xalqlar Yerning shakli va kat­
taligi haqida turlicha tasavvurga ega b o ‘lganlar. Qadimgi yunonlar 
Yer yassi gumbazsimon shaklda bo ‘lib, uning atrofini juda yirik daryo -
okean o ‘rab turadi deb o ‘ylashgan. Hindistonda esa Yer yarimshar shak­
lida b o ‘lib, uni fillar k o ‘tarib turadi, fillar esa ulkan toshbaqa ustida 
turadi deb tasavvur qilishgan. Bizning O ‘rta Osiyo xalqlari esa Yerni 
h o ‘kizlar k o ‘tarib turishadi, ular Yerni bir shoxidan ikkinchi shoxiga 
olganda yer qimirlaydi deb o ‘ylashgan. Lekin kishilarning uzoq-uzoq- 
larga sayohat qilishi, dengizlarda kemalarda suzishi oqibatida odamlar 
Yerning dumaloq (sharsimon) ekanligini tasavvur qila boshladilar.
Yerning sharsimon ekanligini miloddan avvalgi 4-asrda qadimgi 
yunon olimi Aristotel isbotlagan. U Yerning sharsimonligini asoslovchi 
quyidagi: dengizda qirg‘oqqa yaqinlashib kelayotgan kemaning avval 
machtalari, keyin korpusining suvdan k o ‘tarilib chiqishi; Oy tutilganda 
unga tushgan Yer soyasining doira shaklda ekanligi; tekis va ochiq 
joyda, dengizda odam yuqoriga k o ‘tarilgan sari k o ‘rinarli ufq (gorizont) 
ning kengayib borishi; deyarli barcha yirik osmon jismlarining 
sharsimon shaklda ekanligini dalil sifatida keltiradi. Demak, Yer 
sharsimon, dumaloq b o ‘lsa kerak, degan dastlabki tasavvurning vujudga 
kelganiga 2400 yildan k o ‘proq vaqt b o ‘lgan.
G lobus - Yerning ju d a kichraytirilgan shakli - modeli. Yevropada 
birinchi globusni 1492-yilda xaritashunos olim M artin Bexaym 
yasagan. Uning globusida Amerika, Avstraliya va Antarktida qit’alari 
k o ‘rsatilmagan. Chunki u vaqtda bu qit’alarning borligini yevropaliklar 
16 
bilishmas edi. Hozirgi vaqtda Yer yuzasidagi nimalar tasvirlanganiga va 
katta-kichikligiga k o ‘ra har xil globuslar mavjud.
Dunyodagi katta va mazmuniga k o ‘ra yagona b o ‘lgan globus- 
lardan biri «Toshkent globusi» b o ‘lib, u Mirzo U lug‘bek nomidagi 
O ‘zbekiston M illiy universitetida saqlanadi. Uning balandligi ikki 
yarim metr, aylanasining uzunligi 6 metrga yaqin, og‘irligi (vazni) esa

---

edurtm uz
490 kilogramm(kg)ni tashkil etadi 
(
11
-rasm).
G e o g ra fik q u tb la r, 
ekvator.
Biror koptok yoki dumaloq sharni 
olib, aylantirsangiz uning ikki nuq- 
tasi o ‘z joyida, qo‘zg‘almasdan ayla- 
nadi. Yer aylanganda ham uning 
qarama-qarshi 
tomondagi 
ikkita 
nuqtasi o ‘z joyida aylanadi. Yer­
ning o ‘z joyida turib aylanadigan 
ikki 
nuqtasini 
Yerning 
qutb lari 
deyiladi. Ular Yer yuzining qarama- 
qarshi 
tomonlarida 
joylashgan.
Ularning 
biri 
Yerning 
shim oliy 
qutbi, 
ikkinchisi 
janubiy 
qutbi 
deyiladi. Bu qutblarni tutashtiruvchi Yerning markazidan o ‘tgan to ‘g ‘ri 
chiziq Yerning o ‘qi deb ataladi. Yer qutblaridan barobar uzoqlikda Yer 
yuzasidan o ‘tkazilgan katta aylana chiziqqa ekvator deyiladi. Yer ekva- 
torining uzunligi 40000 kilometr(km)dan ortiq. Ekvator Yerni ikkita
yarimsharga - Shim oliy va Janubiy 
yarimsharlarga ajratib turadi.
Yer yuzasida ekvatordan muay- 
yan bir xil uzoqlikda o ‘tkazilgan 
aylana chiziqlarga parallellar de­
yiladi. Parallellarning uzunligi ek­
vatordan qutblarga tomon qisqarib 
boradi. Shimoliy va Janubiy qutb­
larni tutashtiruvchi, Yer yuzasidan 
o ‘tkazilgan yarim aylana chiziqlar 
m eridianlar deb ataladi. London 
shahridagi Grinvich rasadxonasidan 
o ‘tgan meridian Bosh meridian deb
, 
„ 
•, 
7
л и 
qabul qilingan (
1 2
-rasm).
ekvator, meriaianlar, parallellar. 
^ 
^ 
°
v 
7
f j / i i Y y a R I ^ s
12-rasm. Yerning shimoliy qutbi,
11- rasm. Toshkent globusi.
2-«Geografiya», 5-sinf.
Y
ER
— 
Q
U
Y
O
S
H
S
IS
T
E
M
A
S
ID
A
G
I 
S
A
Y
YO
R
A

---

Y
ER
— 
Q
U
Y
O
S
H
S
IS
T
E
M
A
S
ID
A
G
I 
S
A
Y
YO
R
A
Yerning shakli aniq (ideal) shar shaklida emas. Shimoliy va Janubiy 
qutblar hamda ular atrofi sharga nisbatan biroz botiqroq. Buning nati­
jasida Yerning markazidan Yer yuzasigacha b o ‘lgan masofa qutblarda 
6357 km ga teng b o ‘lsa, ekvatorda 6378 km ga teng. Yer yuzining 
umumiy maydoni 510 mln km 2 dan ortiq b o ‘lib, uning katta qismini 
suv - okean va dengizlar qoplagan. Okean va dengizlardagi eng chuqur 
botiq (Mariana botig‘i) 11022 metr. Quruqlikdagi eng baland tog‘ 
cho‘qqisi (Jomolungma)ning balandligi 8848 metr. Yer yuzasi ham shar 
yuzasidek tekis qabariq emas. Demak, Yerning shakli shar emas, balki u 
o ‘ziga xos k o ‘rinishga ega b o ‘lib, uni geoid deyilsa, to ‘g ‘ri b o ‘ladi.
edurtm_uz
18
Tayanch so‘z va tushunchalar
Globus 
E kvator 
Parallel
M eridian 
Bosh m eridian 
Geoid
Yer o‘qi 
sharsim on 
g e o g ra fik q utblar
1. Qadim zamonlarda odamlar Yerni qanday tasavvur 
qilishgan?
2. Aristotel Yerning sharsimon ekanligini qanday dalillar bi­
lan isbot qilgan?
3. 5-sinf o ‘quv atlasi va darslik matnidagi m a’lumotlardan 
foydalanib quyidagi a) va b) rasmlar qanday tabiiy 
sharoitda yashovchi xalqlarning Yer haqidagi tasavvuri 
mahsuli ekanligini aniqlang:
ш
ы
4. Yerda nechta qutb bor? Tasavvur qiling, siz Shimoliy 
qutb ustida turibsiz. Sizning istalgan tomoningizda ufq­
ning qaysi tomoni bo‘ladi?

---