Geo graf iya

shamollarning yo ‘nalishi.
81
57-rasm. Fluger
6-«Geografiya», 5-sinf.
Y
E
R
N
IN
G
H
A
V
O
Q
O
B
IG
‘I 
— 
ATMOSFERA

---

Y
E
R
N
IN
G
H
A
V
O
Q
O
B
IG
T
— 
ATMOSFERA
0 ‘rta kengliklarda Shimoliy yarim sharda ham, Janubiy yarim sharda 
ham doim g ‘arb to m o n d an sh am o llar esib tu rad i. B u lar G ‘arbiy 
sham ollar deyiladi. Bizning m am lakatim iz - O ‘zbekistonga y o g ‘in- 
larni shu sham ollar olib keladi. Passat, m usson va g ‘arbiy shamollarni 
sayyoraviy sham ollar deyiladi.
Tog‘li va to g ‘ oldi o ‘lkalarda dengiz va k o ‘llar b o ‘yida briz shamo- 
liga o ‘xshagan to g ‘-vodiy sham oli esadi. Bu sham ol kunduzi to g ‘ 
etagidan to g ‘ga, vodiy b o ‘ylab pastdan yuqoriga tomon esadi. Kechasi 
esa yuqoridagi havo tez sovib, bosim oshadi va sovigan havo vodiylar 
b o ‘ylab pastga tom on harakat qiladi (shamol esadi).
S ham olning y o ‘n alish i v a k u c h in i an iq lash . Shamol y o n a lish in i 
oddiy b a y ro q ch a y o rd am id a y o k i m o ‘rila rd an c h iq ay o tg an tu tu n
y o ‘nalishiga qarab ham aniqlasa b o ‘ladi. Shamol qayoqdan kelayotgan 
b o ‘lsa, ufqning o ‘sha tom oni nom i bilan ataladi. M asalan, sham ol 
g ‘arbdan esayotgan b o ‘lsa, g ‘arbiy shamol, shim oli-sharqdan kelayot­
gan b o ‘lsa, shim oli-sharqiy sham ol deyiladi va hokazo.
E sayotgan sham ol y o ‘nalishi flu g e r  deb ataladigan asbob bilan 
to ‘g ‘ri aniqlanadi (81-betdagi 57-rasm). Fluger strelkasi doim shamol 
kelayotgan tom onga qarab turadi. Strelkadan p astroqqa ufqning 8 
tomoni (4 ta asosiy tomon va 4 ta oraliq tomon, bular qaysi tomonlar?) 
k o ‘rsatkichi q o ‘yiladi. Strelka va k o ‘rsatkichlarga qarab, shamol kela­
yotgan tom on aniqlanadi.
Shamolning kuchi fluger strelkasidan yuqoriroqqa o ‘rnatilgan metall 
plastinka yordam ida aniqlanadi (81-betdagi 56-rasmga qarang). Shamol 
qancha kuchli b o ‘lsa, plastinka shuncha baland k o ‘tariladi. Shamolning 
tezligi anem om etr yordam ida o ‘lchanadi va 1 sekundda necha m etr 
esishi bilan belgilanadi.
S ham ol k u c h id a n foydalanish. Odamlar ju d a qadim zam onlardan 
buyon sham ol kuchidan dengizlarda yelk an li kem alarda suzishda, 
shamol tegirm onlarida foydalanib kelishgan. Hozir ham yelkanli qa- 
yiqlar mavjud. Lekin hozirgi vaqtda shamol k o ‘p esadigan o ‘lkalarda 
shamol elektr stansiyalari qurilib, elektr energiyasi olinadi.
Lekin ayrim shamol k o ‘p esadigan joylarda, ayniqsa, qurg‘oqchil, 
o ‘simlik kam o ‘lkalarda shamol qumni uchirib, ekin dalalarini qum 
bosishiga sabab b o ‘ladi. B a’zi joylarda tuproqni uchirib ketib, qishloq
edurtm_uz

---

x o ‘jaligiga zarar yetkazadi. Ekinzor dalalam i shamol dan saqlash uchun 
odamlar dala ihota daraxtzorlarini bunyod etishadi. M am lakatim izda 
ham obod yerlarni qum bosm asligi, to ‘zim a qumlarni m ustahkam lash 
uchun saksovul, y u lg ‘un ekib, dala ih o ta daraxtzorlari, butazorlar 
bunyod etilgan.
H avo m a s sa la ri n im a ? Troposfera havosining harorati, namligi, 
shamollari va boshqa xususiyatlariga k o ‘ra bir-birlaridan farq qiladigan 
katta qismlari havo m assalari deyiladi. U lar ju d a katta hudud ustida 
vujudga keladi.
Yer yuzining turli joylarida bir-biridan farq qiluvchi havo m assalari 
tarkib topadi. M asalan, sovuq m intaqalarda Shim oliy yarim sharda 
arktika, m o ‘tadil m intaqada m o ‘tadil, tropik o ‘lkalarda tropik, ekvator 
a tro fid a ek v ato rial havo m assalari h o sil b o ‘ladi. H avo m assalari 
o k e a n la r v a q u ru q lik u s tid a p a y d o b o ‘lis h ig a q arab d e n g iz v a