2.4 Табиий комплексларни тизимли карталаштириш
Geoekologiya o‘zaro ekologik munosabatlarning makondagi aloqalarini aniqlashga yo‘naltirilgan geografik tadqiqotlarda ekologik metodologiyaning qo‘llanishi natijasida shakllandi. Geoekologiya ―landshaftlarni tadqiq etishda tirik organizm va abiotik muhit orasidagi ekologik aloqalarni tahlil qilish orqali, tabiiy komplekslarning tuzilishi va maxsus faoliyatini topologik ko‘lamda o‘rganishi lozim. Landshaftlarning tarkibiy qismlarini o‘zaro aloqalarini va landshaftlarning tabiiy komponentlariga jamiyatning ta‘sirini tadqiq etishda modda va energiya balansini tahlil qilish yo‘li bilan o‘rganishi kerak.
Geoinformatsion kartaiashtirish — bu GIS va kartografik ma’lumotlar bazasi hamda bilim km asosida avtom atik ravishda kartalarni tuzish va ulardan foydalanishdir. Geoinformatsion kartaga olishning asosiy maqsadi geotizitnlarni ma’lumotnomaü-kartografik modellash- ürish hisoblanadi.Geoinformatsion kartalashtirish sohali, kompleks, analitik va sintetik yo‘nalishlarda bolishi mumkin. Qabul qilingan tasnifga ko‘ra geoinformatsion kartaiashtirish bir qancha mavzuli yo‘nalishlarga bo‘linadi: sotsial-iqtisodiy, ekologik, baholash va h.k.
Bunday yo‘nahshlarning kelib chiqishiga kompleks va tizimli kartalashtirish sabab bo‘ldi, chunki bunday kartalashtirishlarda geotizimlar mutloq (to‘liq) deb qaraldi va geotizim larning elem entlari, bog‘liqliklari, dinamikasi, rivojlanishini butunlay tasvirlashga harakat qilinadi. Boshqacha qilib aylganda, geoinformatsion kartalashtirish yangi geoinformatsion muhitda rivojlanib kelayotgan kompleks, sintetik va tizimli kartalashtirishdir. Bunday kartalashtirishning xususiyatlari quyidagilar:
— yuqori darajali avtomatlashganlik, raqamli kartografik ma’lumotlar bazasiga va geografik bilim lar manbasiga layanilganlik;
— geotizim larni tasvirlashda va tahlil qilishda tizimli vondoshish prinsipini q o ‘üash;
— kartalarni yaratish va ulardan foydalanish ishlarida bog’liqlikni ta'minlash;
— kartalarni zam on taiabiga yaqinlashishtirib tezlik bilan yaratish, bu ishlarda m asofadan zondlash m a'lum otlaridan keng foydalanish;
— ko‘pvariantlilik, ya'ni holatlarni lurli tom onlam a bahoiashni yo‘lga qo‘yish, qaror qabul qilish tom oyiilarini ko'chaytirish;
— ko'pm uhitlilik (m ultim ediya)
— tasvirli, tekstli, ovozli tasvirlash- iarni qo'llash;
—kom pyuter dizayni va yangi grafikli tasvirlash usullarini qo‘llash;
— yangi tipdagi va ko‘rinishdagi tasvirlarni yaratish (electron kartalar, 2-3- o ‘lcham li kompyuterli m odellar, kadrli kartalar va boshqalar). Demak, geoinformatsion kartalashtirish
— bu dasturli-boshqarishli
kartalashtirishdir. U o ‘zida masofadan lurib zondlash, kosmik kartog-rafiya, kartografik tadqiqot usuli va m atem atik-kartografik model-lashtirish kabi fanlar yutuqlarini mujassamlaydi.
Kartani tuzish vaqtida generalizatsiya jarayoni karta dasturida ko‘rsatilgan tam oyülar asosida olib boriladi. Karta tuzishdagi yana birasosiy bosqichlardan biri karta mazm unini aks etíiruvchi elem ent- larni bir-biri bilan muvofiqlash, ya’ni kartada aks ettirilgan m azm unlar bir-birini inkor etmay, aksincha, bir-birini to ‘ldirib borishini ta’m inlash. Bunga barcha geografik qonuniyatlarning mazmun elementlarini bir-biri bilan uzviy bogUiqligini, tabiiy chegaralam i va boshqalarni hisobga olish yo ‘li bilan crishiladi. K om pyuter grafikasi yordam ida karta tuzilganda m a’lum kartografik qatlam lam i bir-biri bilan solishtirib muvofiqlash yo‘ü bilan crishiladi. B unda quyidagi m uvofiqlashtirish ishlari olib boriladi:
— geografik asos elementlarini bir-biri bilan bog‘lash;
—kartografik asos va karta mavzu m azm uni elem entlarini m u v o fiqlash;
— bir xil mavzuga ega bo ‘lgan elem entlarni muvofiqlash (bitta mavzuli qatlam da)
—mavzu m azm uniga bag‘ishlangan turli qatlam lam i bir-biri bilan muvofiqlash;
— atlas yoki tizimli kartalardagi h a r xil kartalarni bir-biri b ilan muvofiqlash.
Kartani tuzish ishlarida faqat kartograflar emas, balki karta m avzusi bo‘yicha ishlaydigan mutaxassislar ham ishtirok etadilar. Ular dastlabki m a’lum otlarni taqdim etadilar, keyinchalik bu m a’lum otlar qayta ishlanadi. Quyida mualJiflik va karta tuzish hujjatlari turlari keltirilgan:
— mualliflik eskizi — bu karta va uning legendasini dastlabki kolrinishini ifodalovchi, sxematik ko‘rinishda kartografiyaning q o n u n - qoidalam i hisobga olmagan holda qabul qilingan shartli belgilarga rioya qilm asdan chizilgan kartaning dastlabki nusxasi bo‘lib, ish so h a mutaxassisi tom onidan bajariladi;
— mualliflik maketi - bu geografik asosda tayyorlangan k arta bo ‘lib, karta m azm unini to ‘liq o ‘zida aks ettiradi. Biroq k a rta n i chizish va jihozlash bo‘yicha qo ‘yilgan texnik va graflk talablarga toMiq javob bermaydi;
—mualliflik originali ~ q o ‘lyozm a karta b o ‘Iib, u legenda asosida to ‘liq bajarilgan, barcha texnik va aniqlik talablariga javob beradi;
— tuzish originali — aniq va m azm u n i b o ‘yicha to ‘liq k a rta nusxasi bo‘lib u barcha kartografiyaning qonun-qoidalari va ta la b - larini hisobga oigan hoida yuqori grafik darajada tuzilgan k a rta nusxasi hisoblanadi.
Karta tuzishning barcha bosqichlarida tahrir qilish ishlari olib boriladi, bunda karta tuzish ishlarining barcha jarayonlari boshqarilib va nazorat qitib boriladi.
K arta m uharriri kartaning m atem atik asosini to ‘g4ri va aniq tuzilishini, karta m azm uni elementiarini to ‘g‘ri va aniq bir-biri bilan kelishilgan holda berilishini, geografik nom lar to ‘g‘ri ifodalanishini, shartli belgilar, kartografik tasvirlash usullari va kartani jihozlash ishlari to ‘g ‘ri ifodalanishini va generalizatsiya ishlari bajarishda barcha qonun-qoidalariga am al qilinishini nazorat qilib boradi.
|
