Geog 1 (38-янги). p65

Atama, tayanch tushuncha va nomlar
Suvning sho‘rligi, promille, harorat, oqim, aysberg, Arkti-
ka, Antarktida, sunami, qalqish.
Nazorat uchun savollar
1. Okean suvlarining sho‘rligi qanday aniqlanadi?
2. Iliq va sovuq oqimlar qanday paydo bo‘ladi?
Amaliy topshiriqlar
1. Dunyo okeanining asosiy xususiyatlarini yozing.
2. Asosiy iliq va sovuq dengiz oqimlarini yozuvsiz xarita-
ga tushiring.
16- §. Dunyo okeanining
atmosfera va quruqlikka ta’siri
Dunyo okeani Yerning barcha qobiqlari bilan muntazam
o‘zaro aloqada bo‘lib, sayyoramiz tabiatiga kuchli ta’sir etib
turadi. Dunyo okeanining atmosfera, litosfera, biosfera bilan
doimiy o‘zaro ta’siri natijasida „okean ' atmosfera ' quruq-
lik“ tizimi tarkib topgan. Bu tizimda modda va energiya alma-
shinuvi kuzatiladi. Tizimdagi moddalarning harakatini ta’min-
laydigan qudratli kuch quyosh energiyasidir. Dunyo okeani
Yer yuzasiga Quyoshdan kelayotgan issiqlikning 70 % ini yutadi.
Natijada okean issiqlik „akkumulatori“ga aylanadi va atmosfe-
rani ilitib turadi, bug‘ holatidagi namlik bilan ta’minlaydi, qu-
ruqlikka va barcha suv havzalariga yog‘in beradi.
Quyosh energiyasi ta’sirida harakatga kelgan „issiqlik mashi-
nasi“ butun Yer yuzasi bo‘ylab „okean ' atmosfera ' qu-
ruqlik“ tizimida issiqlik va namlik taqsimotini ta’minlaydi (10-
rasm). „Issiqlik mashinasi“ning harakat yo‘nalishi, tezligi kabi

---

40
xususiyatlariga Oy va Quyoshning
tortishi hamda Koriolis kuchi, Yer-
ning ichki energiyasi, hatto antro-
pogen omil ham ma’lum miqdorda
ta’sir etadi. Oqibatda tabiatda turli xil
jarayonlar yuzaga keladi.
Okeanning atmosfera va quruqlikka
ta’sir etishida havo massalarining o‘r-
ni katta. Okean quyosh issiqligini to‘p-
laydi, ularni dengiz oqimi turli keng-
lik va uzoqliklarga olib ketadi, atmo-
sferani ilitadi.
Agar havo massalari okean yuzasida hosil bo‘lsa, dengiz havo
massalari, aksincha, quruqlik ustida hosil bo‘lsa, kontinental havo
massalari deb ataladi. Bu havo massalari „okean ' quruqlik“
tizimida issiqlik va sovuqlikni tashuvchi vosita vazifasini bajaradi.
Atmosferada sodir bo‘ladigan shamol, bo‘ron va quyunlar-
ning bosh sababchisi ham „okean ' atmosfera ' quruqlik“
tizimidagi modda va energiyaning almashinuvidir. Quyun
(tayfun) va bo‘ronlar ikkala yarimsharning 5 — 20°
kengliklari
oralig‘idagi okean yuzasida tarkib topadi.
Dengiz oqimlari ham okeanning atmosfera va quruqlik o‘r-
tasidagi o‘zaro aloqasiga kuchli ta’sir etadi. Ayniqsa, iliq va so-
vuq dengiz oqimlari issiqlik va sovuqlikni geografik kenglik
hamda uzoqliklar bo‘yicha tashiydi.
Okeanlarning yashash uchun qulay bo‘lgan sohillarida qa-
dimdan odamlar makon qurgan. Hozir ham qirg‘oqning 50 km
gacha bo‘lgan qismida dunyo aholisining 27 % i yashaydi.