Geografik kobi kning tarkibi va tuzilishi darajalari

3.6. Geografik kobi kdagi tutash yuzalar, simmetriya va disimmetriyalar


3.6.1 Tutash yuzalar.

Geo kobi klar va ularning ayrim qismlari ( katlamlar, havo va suv massalalar) turli xil holatdagi va tarkibdagi moddalardan tuzilaganligi uchun ular orasida chegara albatta bu’ladi.

Geo kobi klar (geosfyeralar) u’rtasidagi chegaralarni tutash yuzalar deb atash kabul kilingan. Tutash yuzalar asosan orali k katlamlardan iborat. Mazkur orali k katlamlarda modda va issi klik o kimi u’zgaradi va orali k jarayonlar sodir bu’ladi. Bunday orali k jarayonlar katti k jismlar yozasi oralig’ida ru’y byeradi. Masalan, maydalangan katti k jinslarni u’z- u’zidan yonib ketishi (un, shakar va ku’mir maydasi) va ayrim hollarda portlab ketishi. Ko’pro k ulkan jarayonlar emas, balki keng tar kalgan jarayonlar sodir bu’ladi. Tutash yuzalarda maydalangan moddalar bu’lsa, moddalarning yeritilish va reaktsiyaga kirish kobiliyati keskin ortib ketadi. Demak, tutash yuzalar geografik kobi kdagi eng faol yuzalar bu’lib, ularda almashinish, yeritish va issi klik ajratish reaktsiyalari kuchayib ketadi.

Geografik kobi kda tutash yuzalar juda ko’p va xilma-xildir va ularda hayot turli suratlarda kechadi. Eng faol tutash yuzalarga geografik kobi kda quyidagilar kiradi: kirg’o klar (sohillar), Atmosfera va okean frontlari, muz va muz atrofi, Yer yozasi.

kirg’o k (sohil) zonasi u’simlik va hayvonlarga juda boy bu’ladi. kirg’o k zonasi gidrosfera, Atmosfera va litosfyeraning u’zaro tasir zonasida joshlashgan. Bu yerda tu’l kinlar tasirida kirg’o klar emiriladi, tog’ jinslari maydalanib kum va shag’alga aylanadi va ularning tu’planishi natijasida kum tepalari, yoyilmalari hosil bu’ladi. Kirg’o klarda suvlarning kal kishi ru’y byeradi, buning natijasida Yerning tezligi juda oz bu’lsada kamayib boradi.

Atmosfera va okean frontlarida esa havo va suv massalarining aralashishi, ularni ku’tarilishi va pasayishi ru’y byeradi. Suv massalarining tutash qismlarida u’simlik va hayvonot dunyosi xilma-xil bu’ladi, Atmosfera frontlarida ko’pincha yog’inlar yog’adi, tupro k va u’simlik zonalari tutashgan joyda u’simlik va hayvonot dunyosi tez suratlar rivojlanadi.

Okeanlarda va dengizlarda muz atrofi bilan muz chekkalari u’rtasidagi joylar ham faol tutash yuzalar katoriga kiradi. Bu yerlarda ham hayot tez suratlar bilan rivojlanadi.

Eng muhim tutash yoza bu’lib Quyosh nurlari bilan Yer yozasining u’zaro tasir yozasi hisoblanadi. Mazkur yozada Quyoshning nurlari u’simliklar barglarida, tupro kda, nurash kobig’ida, okean, dengiz, ku’l, daryo suvlarida issi klik va kimyoviy enyergiyaga aylanadi. Mazkur tutash yoza juda ko’p dinamik jarayonlarni borishiga imkon byeradigan, issi klikni u’zgartiradigan va tu’playdigan eng kuchli tutash yozadir.

Demak, tutash yuzalar geografik kobi k tuzilishining muhim xususiyatlari hisoblanadi. Tutash yuzalarda geo kobi klar, suv va havo massalari, Yer pu’stining turli qismlari, tupro k, tirik mavjudotlar oralig’ida shakllanadi va faoliyat ku’rsatadi. Mazkur tutash yuzalarda eng faol u’zaro tasir jarayonlari sodir bu’ladi, chunki ularda fizik-ximik jarayonlarning va enyergiyaning far ki (gradienti) juda katta.

Geografik kobi kning kichik tarkibiy qismlari o’zlaridan kattaro k qismlar tarkibiga, ular undan ham kattaro k qismlar tarkibiga kiradi. Mazkur tarkiblar orasida tutash yuzalar joylashadi. Oliy darajadagi tutash yuzalarda makrojarayonlar sodir bu’ladi, Yer yuzasida suvning katta aylanma harakati gidrosfera-atmofyera-litosfyera chegaralarida sodir bu’ladi. Okean-atmofyera-materik oralig’idagi issi klik o kimi ham geo kobi klar chegarasida ru’y byeradi. Bazi bir makrojarayonlar Atmosfera frontlarida ob-havoni keskin u’zgarishiga, yog’inlar yog’ishiga, moma kaldiro k va cha kmo k chalishiga olib keladi. Yer pu’stida esa tutash (kontakt) metamorfizm jarayoni sodir bu’ladi. kuyi (kichik) tutash yuzalarda ximik va biologik u’zaro tasirlar sodir bu’ladi, ularni fa kat sezgir priborlar yordamida u’rganish mumkin. SHuning uchun geotarkiblararo u’zaro tasirning bu shakli mikrotarkibli tasir deb ataladi. Ular landshaftlar geofizikasi va geoximiyasi fanlari tomonidan u’rganiladi.