Geografik koordinatalar tizimi hamda chiziqlarni oriyentlar

---

Geografik koordinatalar tizimi hamda chiziqlarni oriyentlar 
Reja: 

1. Geografik koordinatalar 

2. Geografik koordinatalar sistemasi 

Geografik koordinatalar — yer sathidagi nuqtaning vaziyatini 
ekvator tekisligi va boshlang’ich meridian tekisligiga nisbatan 
o’lchangan kenglik va uzunlik deb ataluvchi burchak qiymatlari. 
Astronomik va geodezik G. k. bo’ladi. Referens-ellipsoid sirtida 
geodezik o’lchashlar natijasida olingan va hisoblangan kenglik 
va uzunlik geodezik koordinatalar deyiladi. Ular, odatda, V va J 
harflari bilan belgilanadi. Astronomik koordinatalar o’sha 
nuqtalarning referens-ellipsoid sirtida osmon yoritqichlarini 
kuzatish orqali aniqlangan koordinatalarg a aytiladi. Bu 
koordinatalar r va u bilan belgilanadi. Geodezik koordinatalar 
berilgan nuqtadan referens-ellipsoid ustiga tushirilgan normal 
chizig’iga bog’liq, G. k. esa o’sha nuqtadan tushirilgan shovun 
chizig’iga nisbatan olinadi. Kengliklar meridian bo’ylab 
ekvatorning har ikki tomoniga qarab 0° dan 90° gacha 
hisoblanadi va ekvatordan shimolidagi kengliklar shim., 
janubidagilari — janubiy kengliklar deb ataladi. Mas, Toshkent 
shahri 4GZS sh.k.da joylashgan. Uzunliklar boshlang’ich 
meridian 0° dan 360° gacha yoki sharqqa (sharqiy uzunlik), 
yoxud g’arbga (g’arbiy uzunlik) hisoblanadi. Mas, Samarkand 
shahri 67° shq. u.da joylashgan. Shuningdek, boshlang’ich 
meridian 0° dan 180° gacha sharqqa va g’arbga hisoblashda ham 
qo’llaniladi. Ular parallellar bo’ylab hisoblanadi. Xalqaro 
kelishuvga muvofiq, London chekkasidagi eski Grinvich 
astronomik rasadxonasidan o’tuvchi meridian „boshlang’ich 
meridian“, „nolinchi meridian“ deb qabul qilingan. Qadimda 
uzunliklarni o’lchashda turli joylardan o’tgan meridianlar — 
Ferro olari (Kanar orollarida), Parij, Berlin, Rim, Nankin 
rasadxonalari, 
Rossiya 
uchun 
19-asrgacha 
Pulkovo 
rasadxonasidan o’tgan meridian bosh meridian qilib olingan. 
Sharqda O’rta asrlarda xarita tuzishda Xo’jand sh.dan o’tgan 

---

meridianni bosh meridian deb qabul qilinganligi to’g’risida 
maʼlumotlar bor.
[
 
Geografik koordinatalar 
Yer yuzasini topografik jihatdan o`rganishda hamda karta va plan bilan ishlashda 
joydagi nuqtalarning bir-biriga nisbatan tutgan o`rnini aniqlash kerak bo`ladi. 
Nuqtalarning bir-biriga nisbatan tutgan o`rni ularning koordinatalari bilan 
aniqlanadi. Boshlang`ich deb qabul qilingan nuqtaga nisbatan biron nuqtaning 
tutgan o`rnini ifodolovchi miqdorlar shu nuqtaning koordinatasi deyiladi. 
Topografiyada Yer yuzasidagi hamda karta va planlardagi nuqtalarning o`rnini 
yerga nisbatan aniqlash uchun geografik va to`g`ri burchakli koordinata 
sistemalaridan foydalaniladi. 

Geografik koordinatalar – yer sathidagi nuqtaning vaziyatini ekvator 
tekisligi va boshlangich meridian tekisligiga nisbatan o’lchangan kenglik 
vauzunlik deb ataluvchi burchak qiymatlari. Astronomik va geodezik G. K. 
Bo’ladi. Referens-ellipsoid sirtida geodezik o’lchashlar natijasida olingan va 
hisoblangan kenglik va uzunlik geodezik koordinatalar deyiladi. Ular, 
odatda, V va J harflari bilan belgilanadi. Astronomik koordinatalar o’sha 
nuqtalarning referens-ellipsoid sirtida osmon yoritqichlarini kuzatish orqali 
aniqlangan koordinatalarga aytiladi. Bu koordinatalar r va u bilan 
belgilanadi. 
Geografik koordinatalar haqida Tushuncha 

Geodezik koordinatalar berilgan nuqtadan referens-ellipsoid ustiga 
tushirilgan normal chizig’iga bog’liq, G. K. Esa o’sha nuqtadan tushirilgan 
shovun chizig’iga nisbatan olinadi. Kengliklar meridian bo’ylab ekvatorning 
har ikki tomoniga qarab 0° dan 90° gacha hisoblanadi va ekvatordan 
shimolidagi kengliklar shim., janubidagilari — janubiy kengliklar deb 
ataladi. Mas, Toshkent shahri 4GZS shahri k.da joylashgan.Uzunliklar 
boshlang’ich meridian 0° dan 360° gacha yoki sharqqa (sharqiy uzunlik), 
yoxud g’arbga (g’arbiy uzunlik) hisoblanadi. Mas, Samarkand shahri 67° 
shq. U.da joylashgan. Shuningdek, boshlang’ich meridian 0° dan 180° gacha 
sharqqa va g’arbga hisoblashda ham qo’llaniladi. Ular parallellar bo’ylab 
hisoblanadi.
Geografik koordinatalar Tushuncha 
Qadimda uzunliklarni o’lchashda turli joylardan o’tgan meridianlar — Ferro olari 
(Kanar orollarida), Parij, Berlin, Rim, Nankin rasadxonalari, Rossiya uchun 19-
asrgacha Pulkovo rasadxonasidan o’tgan meridian bosh meridian qilib olingan. 
Sharkda O’rta asrlarda harita tuzishda Xo’jand sh.dan o’tgan meridianni bosh 
meridian deb qabul qilinganligi to’g’risida maʼlumotlar bor.Xalqaro kelishuvga 
muvofiq, London chekkasidagi eski Grinvich astronomik rasadxonasidan o’tuvchi 
meridian “boshlang’ich meridian”, “nolinchi meridian” deb qabul qilingan. 
Geografik koordinatalar sistemasi 

Geografik koordinatalar tizimi — to’g’ridan-to’g’ri Yerdagi pozitsiyalarni 
kenglik va uzunlik sifatida o’lchash va aloqa qilish uchun sferik yoki 
ellipsoidal koordinatalar tizimidir . Amaldagi turli fazoviy mos yozuvlar 

---

tizimlarining eng oddiy, eng qadimgi va eng keng tarqalgani bo’lib, boshqa 
ko’pchilik uchun asos bo’lib xizmat qiladi. Garchi kenglik va uzunlik 
kartezian koordinatalar tizimi kabi koordinata majmuasini tashkil qilsa-da, 
geografik koordinatalar tizimi kartezian emas, chunki o’lchovlar burchaklar 
va tekislik yuzasida emas.