3-jadval
Xalqaro geoxronologik jadval
Eonlar, yil
22
Fanerozoy, 541 mln
Eralar, davom etishi mln yil
Kaynozoy, KZ
66 mln
Mezozoy, MZ
186 mln
Davrlar, belgisi/ davom etishi
Antropogen (to‘rtlamchi), Q 2,5 mln yil
Neogen, N 20,5 mln yil
Paleogen, ᵽ 43 mln yil
Bo‘r, K 79 mln yil
Yura, J
56 mln yil
Trias, T 51 mln
Tog‘ burma- lanishlari
Alp
Mezozoy (Kimmeriy, Laramiy, Nevadiy)
Ko‘tarilgan tog‘lar va o‘lkalar
Alp, Bolqon, Karpat, Kavkaz, Pomir, Himolay, Kamchatka tog‘lari, And, Kordilyeraning g‘arbiy tizmalari, O‘rta dengiz sohillari, Pont, Kuril, Yaponiya, Filippin, Malakka orollari, Yangi Zelandiya, Yangi Gvineya orollari, Antarktida yarimoroli hududlari.
Kordilyeraning shimoliy tizmalari, Uzoq Sharq, Hindixitoy, Malakka
yarimorolari, Yava orolining shimoli,
Kalimantan orolining janubi.
Yer tarixidagi muhim voqealar va paleogeografik sharoit
Eng asosiy o‘zgarishlar: odamning paydo bo‘lishi, hozirgi davr organizmlari, 13 ta iqlim mintaqalari, tabiat zonalari shakllandi, muz bosish hodisalari bo‘lib o‘tgan. Eraning boshiga kelganda organik dunyo yanada murakkablashgan. Bir qancha qushlar va sutemizuvchilar paydo bo‘lgan. Ba’zi sut emizuvchilar quruqlikda, boshqalari dengizda yashashga, ayrimlari uchishga moslashgan.
Dunyodagi neft zaxirasining 25,5 %, gazning 11,3 % paleogen va neogen yotqiziqlariga to‘g‘ri keladi.
Ikkita materik: Lavraziya va Gondvana, ikkita okean: Tinch va Tetis mavjud bo‘lgan. Hind va Atlantika okeanlari endigina paydo bo‘la boshlagan. Shimoliy Muz okeani ichki suv havzasi bo‘lgan. Iqlim va relyefning keskin o‘zgarishi, okean suvlarining sho‘rlik va mineralogik tarkibining o‘zgarishi oqibatida paleozoyga mansub bo‘lgan hayvonlar qirilib ketgan. Ularning o‘rniga yangi hayvonot olami paydo bo‘lgan. Trias davri oxirida qirqquloqlar, ignabarglilar ko‘paygan. Yura davri oxirida sudraluvchilardan qadimgi qushlar kelib chiqqan. Bo‘r davrida tishli qushlar tarqalib, bahaybat dinozavrlar paydo bo‘lgan.
Dunyoda qazib olinayotgan neftning 67,7 %, gazning 62,4 % mezozoy yotqiziqlari orasidan olinmoqda.
|
|
Paleozoy, PZ
289 mln
|
Perm, P 47 mln yil
|
Gersin
|
Ural, Oltoy, Tyanshan, G‘arbiy Yevropa, Appalachi, Sharqiy Avstraliya, Kap tog‘lari, Shimoliy Afrika, Janubiy Amerikaning Patagoniya o‘lkasi.
|
Era boshlarida Janubiy yarimshardagi quruqliklar Gondvana materigiga birlashgan, era oxirlariga kelib (perm) Gondvana va Lavraziya materiklari birlashib yagona Pangeya materigini hosil qilgan hamda yagona Pantalassa okeani shakllangan. Pangeya ko‘p o‘tmasdan yana parchalanib yangi Tetis va Reya okeanlari paydo bo‘la boshlagan.
Quyi paleozoy yotqiziqlarida turli organik qoldiqlar juda ko‘p uchraydi. Kembriy davri yotqiziqlarida 1500 tur, silur davrida 15000 turdagi hayvon va o‘simliklar mavjud bo‘lgan. Bu organizmlarning deyarli barchasi dengiz muhitida yashagan. Silur davrida birinchi baliqlar va quruqlikda o‘suvchi o‘simliklar psilofitlar paydo bo‘ladi. Devonda, ayniqsa, baliqlar tez taraqqiy etgan, ordovikda dastlabki umurtqalilar paydo bo‘lgan. Toshko‘mir davrida Yer taraqqiyotidagi eng ko‘p daraxt o‘simliklari o‘sadi. Ko‘plab toshko‘mir konlari hosil bo‘lgan.
|
Toshko‘mir, C 60 mln yil
|
Devon, D 61 mln yil
|
Silur, S 24 mln yil
|
Kaledon
|
Nyufaundlend yarimoroli, Kanada Arktika arxipelagi, Sharqiy
va G‘arbiy Sayan, Qozog‘iston past tog‘lari.
|
Ordovik, O 42 mln yil
| |
Kembriy, Km 55 mln yil
|
Baykal
|
Baykalbo‘yi va Baykalorti tizmalari, Braziliya yassi tog‘ligi, Koreya yarimorolidagi ba’zi tog‘lar, Janubiy Afrika.
|
Proterozoy PR
2,0
mlrd
|
Neoproterozoy erasi
|
Arxey eoni boshlarida kremniyli jinslarda karbonat angidrid gazi 44,2 %, kislorod 5,5 %, 19 % azot va boshqa gazlar uchragan. Bu davrda yirik yaxlit quruqliklar shakllanmagan. Okean suvlarining harorati 100° C atrofida bo‘lib, proterozoy eonining oxirida 22° C gacha pasaygan. Tokembriy yotqiziqlari barcha materiklarda tarqalgan bo‘lib yotqiziqlarida organik hayot izlari ko‘p. Ko‘k-yashil suvo‘tlar va bakteriyalarning hayot mahsullari mavjud.
Tokembriy yotqiziqlarida temir rudalari, aluminiy xomashyosi, marganes, oltin va uran, mis, nikel, kobalt rudalari, qo‘rg‘oshin, rux, slyuda, keramika xomashyosi va nodir metallar bor.
|
Mezoproterozoy erasi
|
Paleoproterozoy erasi
| |
Arxey, AR
1,5 mlrd
|
Neoarxey erasi
|
Mezoarxey erasi
|
Paleoarxey erasi
|
Eoarxey erasi
|
Xades, X
0,5-0,6
mlrd
|
Erta imbriy erasi
|
Nektar erasi
|
Havzalar guruhi erasi
|
Sirli (yopiq) erasi
|
23
Yer geologik taraqqiyotining tokembriy supereoni 4 mlrd yil davom etgan. Bu bosqich Yer tarixining sayyora shaklini olgan kundan bosh- lanib, proterozoy, arxey va xades eonlarini qamrab oladi va bundan 541–570 mln yil oldin tugagan. Bu bosqichda tektonik harakatlar, mag- matizm hodisalari, Yerni meteoritlar “yomg‘iri toshbo‘ron” qilishi kuch- li ro‘y bergan. Atmosfera, asosan, azot, ammiak, karbonat angidridi, suv bug‘lari, metan, vodorod, inert gazlar, kislotalardan tashkil topgan. Ayrim olimlarning fikricha, dastlabki atmosfera kislorodsiz bo‘lgan. Yer po‘sti sovigandan (suvning qaynash haroratidan pastga tushganidan) so‘ng Yer yuzasining ma’lum pastqam joylarida kichik suv havzalari (ko‘llar va dengizlar) paydo bo‘ladi. Ular bir-biri bilan tutashib katta suv havzalarini hosil qilgan va ular okean deb atalgan. Bosqich oxir- larida tog‘ jinslarining nurashi va eroziya natijasida cho‘kindi jinslar to‘planishiga sharoit yuzaga kelgan. Olimlar litosfera, atmosfera va gidrosferalarning hosil bo‘lishida vulqonlar asosiy vazifani bajargan, deb hisoblaydilar.
Do'stlaringiz bilan baham: |
