Geografiya fanlari tizimi va uning tarkibi

«Yonbag‘ir ekspozitsiyasi» va «Abraziya» atamalarining mazmunmohiyatini tushuntiring.

Javob: Yonbag‘ir ekspozitsiyasi – tog‘ va tepalik yonbag‘irlarining ufq tomonlariga, quyosh nurlari tushadigan tomonga nisbatan joylashuvi. Masalan, yonbag‘ir janubga qaragan bo‘lsa janubiy ekspozitsiya bo‘ladi.
Abraziya (lotincha «abrasio» – qirish, qirtishlash) deb, okean, dengiz va ko‘l qirg‘oqlarining to‘lqinlar tomonidan yemirilishi va tekislanishiga aytiladi. Abraziya natijasida okean va dengiz, ko‘l qirg‘oqlarida tekisliklar hosil bo‘ladi. Respublikamizdagi yirik ko‘llar va suvomborlarining qirg‘oqlarida abraziya jarayonini kuzatish mumkin.

3. 
   O‘zbekiston siyosiy-ma’muriy xaritasidan Toshkent viloyatidagi eng janubiy shaharni ko‘rsating. Bu shahar qaysi daryoning sohillarida joylashgan? Ushbu shahrning geografik koordinatalarini aniqlang.
   

Javob: Toshkent viloyatining eng janubidagi shahar Bekobod shahri bo’lib, u Sirdaryoning sohillarida joylashgan. Bekobod shahrining geografik koordinatalari:
40°15' shimoliy kenglik, 69°20' sharqiy uzoqlik.

29-BILET

1. 
   Geoekologik muammolar va ularning hududiy darajalari. O‘zbekistonning geoekologik muammolari.
   

Javob: Geoekologik muammolar – insonlarning sog‘ligi va xo‘jalik faoliyatiga salbiy ta’sir etadigan, ularning tabiiy muhit bilan munosabatlarida va geotizimlarning bir butunligida nomutanosiblikni keltirib chiqaruvchi, tabiiy va antropogen omillar natijasida yuzaga kelgan jarayon va hodisalar. Geoekologik muammo qotib qolgan, o‘zgarmas holat bo‘lmay, balki muntazam ravishda o‘zgaruvchi va rivojlanuvchi, ko‘p sonli oddiy muammolar tizimidir. Geoekologik muammolarni bir qancha ko‘rsatkichlar (xo‘jalik sohalari bilan bog‘liq, egallagan maydoni bo‘yicha, oqibatiga ko‘ra, kelib chiqish omillari) bo‘yicha tasnifl ash mumkin, lekin yuqorida ta’kidlaganimizdek, geoekologik muammo muayyan maydonda tarkib topib shakllanadi. Shu sababli, bunday muammolar tarqalgan maydoni bo‘yicha – sayyoraviy, regional va lokal, ayrim hollarda esa milliy kabi guruhlarga ajratiladi. Sayyoraviy geoekologik muammolar – butun geografik qobiq doirasida ro‘y beradigan va Yer yuzining barcha qismlariga ta’sir etadigan, barcha mamlakatlarga, butun insoniyatga birdek xavf soladigan eng murakkab geoekologik muammolardir. Regional geoekologik muammolar – egallagan maydoniga ko‘ra global geoekologik muammolardan kichikroq bo‘lib, ko‘pincha bir yoki bir necha turlardan tashkil topgan geoekologik hodisa-jarayonlar kompleksidan iborat bo‘ladi. Lokal (mahalliy) geoekologik muammolar – regional geoekologik muammolarga nisbatan kichikroq maydonlarni egallab, bir yoki ikki mamlakat hududida joylashgan ma’lum geotizim doirasida yuzaga kelgan muammolardir. O‘zbekistondagi lokal geoekologik muammolarni ko‘rib chiqadigan bo‘lsak, ularning har tarafl ama kompleks tahlili va kelib chiqishi sababiga ko‘ra quyidagi genetik guruhlarini ajratish mumkin: 1) atmosfera havosining ifl oslanishi bilan bog‘liq muammolar – yirik shaharlar va sanoatlashgan hududlarda; 2) suvdan intensiv foydalanish bilan bog‘liq muammolar – zovur suvlarining ko‘llarda to‘planishi, chuchuk suvlarning yetishmasligi, chuchuk suv havzalarining ifl oslanishi va h.k.; 3) yerdan intensiv foydalanish bilan bog‘liq muammolar – eroziya, sho‘rlashish, yaylovlarning degradatsiyaga uchrashi; 4) geotizimlarga texnogen ta’sir bilan bog‘liq muammolar – konchilik sanoati chiqindilarining to‘planishi, geotizimning buzilishi, og‘ir texnikaning yaylovlarni payhon qilishi va h.k.; 5) chorvaning intensiv boqilishi va buta-daraxtlarni kesish bilan bog‘liq muammolar; 6) rekreatsiya obyektlaridan foydalanish bilan bog‘liq muammolar; 7) zaharli kimyoviy moddalarning tabiiy muhitni ifloslashi bilan bog‘liq muammolar va h.k

2.