Geografiya va geoaxborot tizimlari

5.Qadimgi Misr va Mesopotamiyada shaharlarning yuzaga kelishi.

Shaharlarning vujudga kelishi va rivojianishi Misrning tabiati, avvalo, Nil daryosi bilan bogMiq. Shaharlar, asosan, ikki qirg‘oqdagi cho‘zinchoq, eni tor boMgan vohada vujudga keldi. Daryoning tarmoqlarga ajrab ketgan quyi oqimidagina voha eniga yoyilib ketgan. Shaharlarning eng muhim alomati Qadimgi Misr yozuvlarida — ierogliflarda mujassam. «Shahar» m a’nosini anglatadigan belgi — ieroglif aylana (qo‘rg‘on devor) ichidagi chorrahadan iborat.

Narmer qabr toshida ham shahar hududining aylana shakli mujassamlangan. Qabr toshi asosiy tomonining pastki qismida fir’avn-ho‘kiz suzayotgan qal’a nagal shaklida ko‘rsatilgan. Qadimgi Misrning dastlabki shaharlaridan biri Naxab (Al-Ka’b) boMib, li ilk podsholik davriga mansubdir. Shaharsozlik tarixi nuqtai nazaridan turli davrlarda poytaxt boMgan Memfis, Fiva va Axetaton shaharlari alohida diqqatga sazovor. Memfis — qadimgi podsholik poyta.xti. Yaxshi o'rganilmagan. Lekin mozoris tonlari mashhur (Sakkarada Gizada). Qadimgi podsholik davrida ikki m e’moriy majmualar: Sakkaradagi Joser va Gizadagi piramidalar majmualari mashhur. Pog'onali Joser piramidasi me’mori lmxotebdir. Gizadagi piramidalar geometrik analizlarini V.N.Vladimirov bajargan. Kompozitsion jihatidan olinganda, Gizadagi majmua ochiqdir; u tabiat bilan bogMangan xarakterga ega. Fiva (Fogom vohasida) o ‘rta podsholik davrida poytaxt boMgan. Senuset II Kohun shaharini qurdirgan. Yangi podsholik davrida Fivada, hozirgi Karnak va Luksor qishloqlarida Amon Raga bagMshlangan ulkan majmualar vujudga keldi (Nilning quyi qirg‘oqlarida). Axetaton — (Memfis bilan Fiva oraligMda) fir’avn Axetaton (Exnaton) davrida tezkorlik bilan barpo etilgan.
Old Osiyoda birin-sirin turli davlatlar paydo bo’ldi. Bular: Shumer, Akkad, Ko‘hna Bobil podsholigi (mil. av. XIX—XVI asr.), Yangi Bobil podsholigi (miloddan awalgi VII—VI asrlar), Ossuriya (rivoji-mil. av. XVIII asr boshi, mil. av. XII — IX asr.). Old Osiyoda miloddan awalgi IV ming yillikdan shumerlar o ‘rnashadi.Ular Ur, Lagash, Uruk shaharlarini barpo etadilar. Bu shaharlarning xususiyati quyidagicha: shakli asari oval bo`lgan, ko‘chalar odatda shimoli-g‘arbdan, janubi-sharqqa yo‘nalgan bo`ladi. Ibodatxona markazda yoki shimoli-g‘arbda, sun’iy yoki tabiiy tepalikda qurilgan; ibodatxona maydoni to‘g‘riburchak bo`lib, unda asosiy bino zikkurat edi. Shahar maydonining yoqligi, hovlilar atrofida turar-joylar, saroy va ibodatxonalar shaharda katta ahamiyatga ega bo`lishi Old Osiyoga xos bo`lgan jihatlarini tashkil etadi.
Shumer poytaxti Ur edi. Ur Akkad shahari bo`lib. Old Osiyoda eng qadimgilardan biridir. Urda 5250 ta hovli, 40— 50 ming aholi boMgan. Shahar 1000x700 m o`lchamli qo‘rg‘on devorning balandligi 25—32 m bo`lgan. Asosiy ibodatxona oy m a’budiga bag`ishlangan edi. Undan tashqari, yana 2 ta tepalikda Nannara va uning xotini Nangal, so‘ng Nangal uchun alohida ibodatxona bor edi. Shu yerda saroy ham boMgan. Kiraverish-hovliga yon tomonidan o ‘tilgan. Urning rivoji mil. av. 2000-yilga to ‘g‘ri keladi. Uylar hovlili, o‘rtasida o'choq yoki quduq boMgan. Ko‘cha, asosan bitta boMgan. U marosimlar uchun xizmat qilgan. Suriyadagi xettlar shahri Samal (Zanjirli) Ikkidaryo an'analarida qurilgan. Rivoji mil. av. XII—VIII asrlariga to‘g‘- ri keladi. Tashqi devorini ossuriyaliklar qurishgan.
Nippur — shumerlarning muqqaddas shahari hisoblangan. Asosiy nia’bud — Enlilga bagMshlangan edi. Frot qirg‘og'ida bo`lgan. Maqqadasgoh yarim shaharni egallagan bo`lib, unda ibodatxonalar va zikkurat bo`lgan. Bu joyda kohinlarning uylari hamda kutubxona bor edi. Undan sopol taxtada shaharnihg tarxi topilgan. Bu dastlabki, tarxi to ‘rtburchakka yaqin shaharlardan biri bo’lgan. Reja bilan bir vaqtda qurilgan.
Ikki daryo yaqin shaharlaridan biri Borsippadir. Uning tomonlari 1406x1760 m bo`lgan. Yetti darvozasi mavjud edi. Ular ma’budlar nomi bilan atalgan. Asosiy ko‘chalar shulardan o`tgan. Shahar o‘rtasida miqqadasgoh kvadrat geometrik modul asosida tashkil etilgan edi. Modul 3 ashludan, ya’ni 176 m.dan tashkil topgan. Ya’ni bir ashlu (Qadimgi Bobil oMchovi — «arkon») 59 m.ga teng edi. Shahar jug‘rofiy taraflarga nisbatan yo‘naltirilishi an’anaviydir. Shundayligi to‘g‘- risida turli taxminlar (gipotezalar) mavjud. Ba’zi taxminlarga ko‘ra. shamollardan saqlanish uchun shunday ishlangan. Boshqalarning taxminlariga ko‘ra, buning zamirida diniy tushunchalar yotadi.