Geografiya va iqtisod

4-SINFDA “GEOGRAFIYA VA IQTISOD” DARSLIGINI TAHLIL QILISH VA TAQRIZ YOZISH
Geografiya va iqtisod— turli mamlakat va rayonlarda ichida kuchlarining joylashish xususiyatlari hamda hududiy ijtimoiy-iqtisodiy sistemalarning shakllanish qonuniyatlarini oʻrganadigan fan. Uning asosiy vazifalari ishlab chiqarish va aholi hayoti bilan bogʻliq soxalarning joylanishiga taʼsir etuvchi omil va sharoitlarni taxlil qilish, vujudga kelgan iqtisodiy geografik vaziyat — ishlab chiqarishning hududiy tarkibi va strukturasini baholash, ularni bashorat qilish va boshqarishdan iborat. Shuningdek, I. va i.g. ishlab chiqarishni joylashtirish bilan aloqador tabiatdan foydalanish va geoekologik muammolar, davlatning regional siyosati, xoʻjalik strukturasini tartibga solib borishdek muhim vazifalarni oʻrganadi.
I. va i.g. geografiya fanlari tizimiga kiradi va u, avvalo, tabiiy geografiya bilan chambarchas bogʻliq. Uning tabiiy sharoitlarni oʻrganuvchi boshqa tabiiy fanlar bilan aloqasi, ayniqsa, ekologik muammolarning keskinlashuvi jarayonida yanada kuchaydi.
I. va i.g. umumiy, sohalar yoki xoʻjalik tarmoklari geogr.si, jahon xoʻjaligi geografiney, aholi geografiney, regional I. va i.g. ga boʻlinadi.
Umumiy I. va i.g. ishlab chiqarishni yaxlit va uning alohida tarmoklarining joylashish qonuniyatlarini oʻrganadi.
Soha I. va i. g. da sanoat geografiyasi, qishloq xoʻjaligi geogr.si, transport geogr.si keng rivojlanmoqda. Xizmat koʻrsatish sohalari geogr.si, rekreatsiya geogr.si. tabiiy resurelar geogr.si, tibbiyot geogr.si kabilar shakllanmoqda.
Regional I. va i.g. aniqmamlakat va rayonlarni tadqiq qiladi va ijtimoiy sohalarning barcha hududiy xususiyatlarini oʻz ichiga oladi.
Oʻzbekistonda I. va i.g.ning ilmiyamaliy mohiyati eng avval yangi ijtimoiy-siyosiy munosabatlar va milliy iqtisodiyotdagi ustuvor yoʻnalishlardan kelib chiqadi. Aynan shu maʼnoda uning asosiy tushuncha va qonuniyatlari, ilmiy gʻoyalari hozirgi zamon talabi nuqtai nazaridan talqin qilinadi. Ayniqsa, bozor munosabatlariga oʻtish davrida i.ch. kuchlarini joylashtirishni davlat tomonidan tartibga solib borish va boshqarish, regional ijti-moiy-iqtisodiy dasturlarning ilmiy asoslarini yaratish, regional va milliy iqtisodiyot rivojlanishini jonlantiruvchi va barqarorlashtiruvchi oʻsish qutb va markazlari, sanoat parklari va texnopolislari, raqobat muhiti, investitsiya makoni, erkin iqti-sodiy integratsiya sharoitlarini vujudga keltirish masalalarini tadqiq qilish muhimdir.
Aholi geogr.si madaniyat, tibbiyot va ijtimoiy geografiya bilan bogʻliq. Uning oʻzi esa aholining joylashishi, aholi manzillarining tiplari va b. xususi-yatlarini oʻrganadi. Aholi geogr.sining deyarli barcha masalalari I. va i.g. doi-rasida oʻrganilishi mumkin. Aholi geogr.si I. va i.g.ning boshqa tarmoqlari (sanoat geogr.si, qishloq xoʻjaligi geogr.si, transport geogr.si) orasida alohida oʻrin tutadi. Bundan tashqari, siyosiy geogr. masalalari ham I. va i.g.ning doirasiga kiritiladi. Siyosiy geogr. oʻrganadigan siyosiy vokealar, mamlakatning geosiyosiy va geo-strategik mavqei koʻp jihatdan maʼlum iqtisodiy sharoitlarning mahsuli sifatida namoyon boʻladi va, aksincha, siyosiy barkamollik xoʻjalik hayotiga katta taʼsir koʻrsatadi.
Iqtisodiy geografik maʼlumotlar antik davr va oʻrta asrdagi geograf va sayyohlarning asarlarida ham uchraydi. Ammo, uning keng rivojlanishi hududiy mehnat taqsimoti, i.ch.ning ixti-soslashuvi hamda savdo va transport taraqqiyotiga bogʻliq. I. va i.g.ning ahamiyati shoʻrolar imperiyasi parchalangach, mustaqillikka erishgan koʻpgina mamlakatlarning bozor munosabatlariga oʻtish davrida yanada ortdi. Ayni vaqtda I. va i.g.ning tadqiqotlari aniq iqtisodiy fanlarning tadqiqotlarini takrorlamaydi. Uning oʻziga xos geografik xususiyatlari mavjud: 1) i.ch. tarmoklarining joylashishi oʻrganilganda ularning butun hududiy majmu-asi birgalikda tahlil qilinadi; 2) muayyan hudud (mamlakat, rayon, aholi punkti) aniq tabiiy va ijtimoiy-tarixiy sharoitlar bilan birga oʻrganiladi; 3) tabiiy-geografik sharoit al-batta eʼtiborga olinadi; 4) tadqiqot jarayonida masalaning hududiy (geografik) tomoniga alohida ahamiyat beriladi. I. va i.g. tabiiy geografiya bilan be-vosita bogʻliq. Oʻrganilayotgan mamlakat yoki rayonning tabiiy sharoiti, foydalanilayotgan yoki foydalanishi mumkin boʻlgan tabiiy resurelarini bilish zarur. Chunki tabiiy sharoit xoʻjalik ixtisosiga, mehnat unumdorligiga, aholi va aholi manzilgohlarining joylashish xususiyatlari ga katta taʼsir koʻrsatadi. Shuning uchun bunday tadqiqotlarda tabiiy sharoit va re-surelarga iqtisodiy baho berish muhim oʻrin tutadi.
I. va i.g.da iqtisodiy va ijtimoiy haritagrafiya ham katta ahamiyatga ega. Ushbu yoʻnalishdagi haritalar iqtisodiy geografik tadqiqotlarning uzviy qismi va natijasidir. I. va i.g. oʻz tad-qiqotlarida tarixiy-ijtimoiy tahlilga asoslanadi va bu borada tarixiy geografiya, iqtisodiyot tarixi bilan bevosita aloqador. I. va i.g. koʻpgina boshqa fanlar (etnografiya, statistika, sotsiologiya, demografiya) bilan ham bogʻliq.
Oʻzbekistonda ham anʼanaviy I. va i.g., koʻpgina jahon mamlakatlarida boʻlganidek, asta-sekin oʻz tadqiqot doirasini kengaytirmoqda. Ayni vaqtda I. va i.g. kichik masshtabli tadqiqotlardan yirik masshtabli taxlilga, oʻrta va kichik hududlarni chuqur oʻrganishga, amaliy (konstruktiv) masalalarni hal etishga ham ahamiyat bermoqda.
I. va i.g. yangi shakllanib borayotgan regional iqtisodiyot fani bilan ham chambarchas bogʻliq. Bu ikki fanning tadqiqot obyekti bir, yaʼni i. ch.ning hududiy tarkibi va joylashishidir. I. va i.g. ushbu muammoni keng koʻlamda — jahon xoʻjaligi, mamlakat va rayonlar, turli hududiy ijtimoiy-iqtisodiy majmualar doirasida oʻrganadi; regional iqtisodiyot, asosan, alohida olingan rayonlar xoʻjaligi bilan shugʻullanadi. Agar I. va i.g. iqtisodiylashgan geogr. boʻlsa, regional iqtisodiyot geografiylashgan (hududiylashgan) iqtisodiyotdir.
I. va i.g.ning tadqiqot va xulosalari i. ch.ni maqsadga muvofiq joylashtirishga imkon beradi. I.ch.ni hududiy tashkil qilish va taqqoslashda faqat ayrim korxona yoki tarmoq emas, balki bir-biri bilan bogʻliq boʻlgan i.ch. sohalarining butun majmuasi nazarda tutiladi. Koʻp jihatlarni hisobga olib yondashish I. va i.g.ning bosh tamoyilidir. I. va i.g.ning muhim tushunchalaridan biri boʻlgan hududiy mehnat taqsimoti va uning bevosita mahsuli boʻlgan iqtisodiy rayonlar va ularning ichki aloqalari, rayonlararo va xalqaro iqtisodiy integratsiya jarayonlarini oʻrganish ham I. va i.g.ning muhim va-zifalaridan biri. Hududiy mehnat taqsimoti iqtisodiy rayonlarni vujudga keltiruvchi asosiy omildir. Iqtisodiy rayon esa I. va i.g.ning asosiy tu-shunchasidir.
Umumiqtisodiy rayonlar, sanoat va qishloq xoʻjaligi rayonlari, sanoat markazlari mamlakatda i.ch.ni joylashtirish va hududiy mehnat taqsimotini tashkil qilish bir butun jarayonining samarasi, uning ayrim qismlari sifatida tashkil topadi.
Hududiy mehnat taqsimoti I. va i.g. ning asosiy tadqiqot obyekti hisoblanadi.
I. va i.g. hududiy mehnat taqsimoti va iqtisodiy rayonlardan tashqari hududiy i.ch. majmualari va iqtisodiy geografik oʻrin (turli xoʻjalik obyektlarining — vujudga kelganligi, joylashganligi, rivojlanish xususiyatlari)ni ham tadqiq etadi. Hududiy i.ch. majmualarini toʻgʻri tashkil qilish, infrastruktura tizimidan oqilona foydalanish esa iqtisodiy geografik samaradorlikni taʼminlaydi.
I. va i.g. oʻz tadqiqotlarida bir qancha anʼanaviy va hozirgi zamon ilmiy tadqiqot metodlaridan foydalanadi. Geografik taq-qoslash, haritagrafiya, tarixiy, statistik, kuzatish, balans, matematik metodlar shular jumlasidandir. Oʻzbekiston va uning iqtisodiy rayonlarida ishlab chiqaruvchi kuchlarini oʻrganish va xoʻjalikning turli tarmoklarini joylashtirish boʻyicha yirik iqtisodiy geografik tadqiqotlar olib borilmoqda. Ayniqsa, Oʻzbekiston FAning sobiq Ishlab chiqaruvchi kuchlarni oʻrganuvchi kengashi tomonidan uyushtirilgan Fargʻona va Zarafshon ekspeditsiyalari natijasida iqtisodiygeografik maʼlumotlar toʻplangan. Oʻzbekiston I. va i.g.si boʻyicha 3. M. Akramov, A. S Soliyev, A. Roʻziyev va b.ning asarlari mavjud. Oʻzbekistonda iqtisodchi-geograflar davlat tashkilotlari, FA institutlari, ilmiy tadqiqot va loyihalash intlarida respublika i.ch.ini joylashtirish muammolarini hal qilishda hamda xalq taʼlimi sistemasida bevosita faoliyat koʻrsatib kelmoqda. Yuqori malakali iqtisodchi-geo-graflar va geograflar Oʻzbekiston Milliy universiteti, Samarkand, Fargʻona, Termiz, Namangan davlat untlarida tayyorlanadi. I. va i.g. boʻyicha ilmiy tadqiqot ishlari ham ana shu oliy oʻquv yurtlarida, Oʻzbekiston FA Seysmologiya instituti qoshidagi Geogr. boʻlimi va b. tashkilotlarda olib boriladi.
I. va i.g. oldida turgan asosiy vazifalar Oʻzbekiston Respublikasi siyosiy mustaqilligi va uning iqtisodiyotini bozor munosabatlariga oʻtishidan bevosita kelib chiqib, yangi sharoitda i.ch.ni joylashtirish va boshqarishning nazariy masalalarini ishlab chiqish, milliy iqtisodiyotni hududiy tashkil qilish muammolarini tadqiq qilish, mamlakatni iqtisodiy rayonlashtirish va uning regional siyosatini yaratish, iqtisodiy-geografik ba-shorat boʻyicha tadqiqotlarni kuchaytirish, jahon mamlakatlari oʻrtasidagi mehnat taqsimoti masalalarini oʻrganishdan iborat.