Geologik tuzilishi. Foydali qazilmalari. Relyefi. Geologik tuzilishi

Mavz: Geologik tuzilishi va foydali
qazilmalari. Relyefi
Reja:

1. 
   Geologik tuzilishi.
   
2. 
   Foydali qazilmalari.
   
3. 
   Relyefi.
   

Geologik tuzilishi.Afrika — qadimgi Gondvana quruqligining bir bo‘lagi. 180 mln yil muqaddam Arabiston yarimoroli bilan birga yaxlit platformani hosil qilgan. Alp tog‘ burmalanishi davrida Qizil dengiz o‘rni ochilgan. Natijada Arabiston yarimoroli Yevrosiyoga tutashib ketgan. Afrika materigi, asosan, qadimgi platforma ustida joylashgan bo‘lib, ko‘proq tekislik va yassi tog‘liklardan iborat. Seysmik hududlar nisbatan kam. Chekka shimoli g‘arbida Yevrosiyo plitasi bilan to‘qnashgan egarada balandligi 4 165 m ga yetadigan Atlas burmali tog‘ tizmasi ko‘tarilgan. Quruqlikdagi eng yirik Sharqiy Afrikayer yorig‘i 6 500 km masofaga cho‘zilgan bo‘lib, Akoba qo‘ltig‘idan Zambezi daryosining quyi oqimigacha davom etadi. Olimlarning bashoratiga ko‘ra, kelajakda Buyuk Afrika yer yorig‘idan sharqdagi hududlar materik oroli tariqasida (Madagaskar oroli singari) Afrikadan ajralib ketadi. Bu zonada Yer po‘sti serharakat bo‘-lib, unga harakatdagi vulqonlar (Kilimanjaro, Karisimbi) va zilzilalar xos. Sharqiy Afrika yassi tog‘ligi palaxsalanib ko‘tarilgan gorst va grabenlardan iborat. Chuqur ko‘llar grabenlarda tarkib topgan. Tog‘lar, platolar magmatik va metamorfik jinslaridan tuzilgan. Botiqlar, cho‘kmalar, pasttekislik va tekisliklar cho‘kindi jinslar bilan qoplangan.
Foydali qazilmalari.
Afrika turli xil qimmatbaho tabiiy boyliklarni o‘z zaminida asrab yotgan ulkan xazinadir. Afrikada magmatik jinslarning keng tarqalishi rudali foydali qazilmalarning ko‘plab tarkib topishiga sabab bo‘lgan. Afrika olmosqazib chiqarishda dunyoda birinchi o‘rinda turadi. Qadimgi kristall jinslar temir rudasi, xrom, mis, rux, qalay, uran rudasi, oltin va qimmatbaho toshlarga boy. Mashhur „ mis mintaqasi“ Zambiya va Kongo Demokratik Respublikasi chegara zonasida joylashgan. Materikning botiq, cho‘kindi jinslar to‘plangan joylaridatoshko‘mir, neft, tabiiy gaz, marganes rudalari, tuzlar, fosforitlarkeng tarqalgan (ilovadagi 24-rasmga qarang).

Relyefi.Afrika hududi relyef xususiyatiga ko‘ra ikki qismga bo‘linadi. Mutlaq balandligi 1 000 metrgacha bo‘lgan tekislik, plato va tog‘liklardan tashkil topgan „past“ Afrika Shimoliy va G‘arbiy Afrikani o‘z ichiga oladi. „Baland“ Afrika Sharqiy va Janubiy Afrikani egallagan. „Past“ va „baland“ Afrika o‘rtasidagi chegara Angola-Efiopiya yo‘nalishidan o‘tadi(24- rasm, ilovaga qarang). „Past“ Afrikada qumli past-balandliklar ko‘p bo‘lgan Sahroyi Kabir, tekis va botqoqli Kongo botig‘i, plato va tog‘lik (Darfur, Axaggar, Tibesti va boshqa)lar asosiy relyef shakllaridir. Sahroyi Kabirdan shimoli g‘arbida Atlas tog‘lari joylashgan. Uning eng baland joyi Òubkal cho‘qqisidir (4 165 m). „Baland“ Afrikada Efiopiya tog‘ligi, Sharqiy Afrika yassi tog‘ligi va Janubiy Afrika yassi tog‘lari joylashgan. Bu yerda ham tog‘ oralig‘idagi (Viktoriya, Kalaxari) va Sharqiy Afrika yer yorig‘I o‘tgan zonadagi chuqur cho‘kmalar bor. Sharqiy Afrika yassi tog‘ligida Kilimanjaro (5 895 m), Keniya (5 199 m), Margerita (5 109 m) va boshqa tog‘ cho‘qqilari mavjud. Sharqiy Afrika tog‘ligidan shimol tomonda Efiopiya tog‘ligi joylashgan. Plato, tog‘lik va yassi tog‘likdan boshlanadigan yoki oqib o‘tadigan daryo vodiylarida relyefning dara, kanyon, sharshara (Viktoriya, Livingston, Stenli), ostonalar ko‘p hosil bo‘lgan. Afrikaning eng baland (Kilimanjaro vulqoni, 5 895 m) va eng past nuqtalari (Afar botig‘idagi Assal ko‘li, –153 m) ham „baland“ Afrikada joylashgan. „Past“ Afrikaning eng past joyi Kattara botig‘idir (–133 m).
Atama, tayanch tushuncha va nomlar
Gondvana, Buyuk Afrika yer yorig‘i, gorst, graben, mis
mintaqasi, Tanganika.
Nazorat uchun savollar
1. Gondvana qanday yirik materik?
2. Afrika qanday foydali qazilmalarga boy?
3. Afrikaning ko‘p qismini qanday relyef shakli egallagan?
Amaliy topshiriqlar
1. Yozuvsiz xaritaga Afrikaning yirik relyef shakllarini tushiring.
2. Atlasdan Sharqiy Afrika yer yorig‘ini toping.