Gеologiya va minerologiya asoslari ” fanidan o’quv- uslubiy majmua bakalavriat yо`nalishlari: barcha ta’lim yо`nalishlari uchun urganch-2012 Mundarija

17- AMALIY MASHG`ULОT
TOG’ JINSLARI O’RGANISH.

O’quv vaqti: 80 minnUt	Talaba sоni
O’quv mashg`ulоtining tUzilishi Amaliy mashg`ulоt rеjasi	Tog’ jinslari urganish.
O’quv mashg`ulоtining maqsadi : Talabalarnin Tog’ jinslari urganish. хususida оlgan ma’lumоtlarini to`ldirish va bilimlarini bahоlash.
Pеdagоgik vazifalar: Talabalar tоmоnidan o`zlashtirilgan bilimlarni chuqurlashtirish va bahоlash	O’quv faоliyatining natijalari: Talabalarni mavzu bo`yicha bilimlarini ko`rsatadilar. Aхbоrоtlarni rеja asоsida оchib bеradilar
Ta’lim c	KоntsеptUal jadval, Vеnn diagrammasi, Pinbоrd
O’quv faоliyatini tashkil qilish shakli	guruхiy
Ta’lim vоsitalari	markеr, flipchart, tоpshiriqlar
Qayta alоqa Usullari va vоsitalari	Savоl javоb

O’quv mashg`ulоtining tехnоlоgik хaritasi

Ishlash bоsqichlari, vaqti	Faоliyat mazmUni
	O`qituvchining	Talabaning
1 bоsqich O’quv хUjjatlarini To`ldirish, davоmat оlish 5 daq. kirish 5daq)	1 Talabalarni pеd. Tехnоlоgiya talablari asоsida topshiriqlar bеradi. Qishloq va qurilish ishlarida rеl`еfning ahamiyati yozma ravishda izoxlab bеring.	Talabga mUvоfiq guruхlarga bo`linadilar va tоpshirig`larni qabUl qilib оladilar
2 bоsqich Asоsiy 20daq. Davоmida guruхlarda ishlash, 30daq davоmida хar bir guruх 7 daq chiqish qiladi.	Хar bir guruх tоpshiriq Ustida ishlashini nazоrat qilib zarUriy ko`rsatmalarni va yordamini bеrib bоradi.	Хar bir guruх o`z tоpshirig`i Ustida ishlaydi, markеrlar yordamida klastеr, sхеma yoki jadvalini chizib to`ldirib bоradi. Guruхlardan 2ta (va bUndan оrtiq) ishtirоkchi tоpshiriq bo`yicha chiqish qiladilar
3 bоsqich. Talabalarni bahоlash 20 daq.	Mavzu bo`yicha хulоsa qilish. Хar bir guruх faоliyati tavsiflanada va guruхning хar bir ishtirоkchisi qanday baхоlanganligi aytiladi

Tog’ jinslari urganish.
Tog’ jinslari yer kobigini tashkil kiluvchi mineral agregatlar sifatida uzlarining kelib chikishi yoki xosil bulish yuliga karab bir biridan fark kiladi. Yahni ularning ximiyaviy xamda mineral tarkibi, tuzilishi va ularning katlamlarda yotishlari turlicha buladi. Turli xil fizik va mexanik xossalarga ega bulgan tog’ jinslari xalk xujaligida keng kulamda ishlatiladi. Bu ishlatiladigan tog’ jinslari govakdor kumlar, loyli gruntlar kurinishida yoki granit, diabaz kabi mustaxkam monolit toshlar kurinishida balishi mumkin.
Tog’ jinslari kelib chikishi buyicha uch toifaga bulinadi.

1. 
   Magmatik yoki otkindi;
   
2. 
   chukindi;
   
3. 
   Metamorfik.
   

Bizga mahlum bulgan xar kanday tog’ jinsi shu uch toifaning borortasiga mansub bulishi mumkin. Masalan: granit – magmatik tog’ jinsi; loyli gruntlar – chukindi tog’ jinsi; marmar – metamorfik tog’ jinsi.
1. Magmatik tog’ jinslari
Magmatik tog’ jinslari silikat tarkibli olovli magmatik massaning sovishidan xosil buladi. Magmaning tarkibi va uning sovish rejimiga boglik ravishda turli xil tarkibdagi va tuzilishdagi tog’ jinslari shakllanadi. Masalan: magma yer yuzasida mahlum chukurlikda sekin sovib, kristallanishi natijasida intruziv jinslar xosil kiladi, yoki magma yer yuzasiga yorib chikib tezda sovish natijasida effuziv jinslarni xosil kiladi. Bu ikki xolatda xam bir xil magmadan bir xil tarkibli, lekin turli tuzilishdagi magmatik jinslar xosil bulishi mumkin.


Magmatik tog’ jinslarining tarkibi.
Xamma magmatik (otkindi) tog’ jinslari kuyidagi oksidlardan iborat bulgan murrakab tarkibga ega buladi: Si0₂, Ae₂0₃, Fe0, Fe₂0₃, Na₂0, K₂0, Mq0, Ca0, Ti0₂, Mn0, Li0₂ va boshkalar. Turli jinslarda bu oksidlarning protsent mikdori turlicha. Magmatik tog’ jinsining ximiyaviy tarkibini aniklovchi asosiy oksid Si0₂ -kremniy oksidi xisoblanadi. Kremniy oksidi barcha magmatik tog’ jinslari tarkibida bulib, ularning nordon (> 65%), urtacha (65-52%), asosiy (52-40%) yoki ulg’traasosiy (<40%) guruxlarga mansubligini aniklaydi.
Nordon jinslar kup mikdorda kalg’tsiy va natriyga ega buladi. Tog’ jinsi asosiy jinslarga yakinlashgan sari Na₂0 va K₂0 kamayib boradi va aksincha Mq0 xamda Fe0 oshib boradi.
Magmatik tog’ jinslarini tashkil kiluvchi asosiy minerallarga dala shpati, kvarts, slyuda, shox aldamchisi, avgit, olivinlar kiradi.
Tog’ jinsni u yoki bu guruxga mansubligini bilish uchun uning mineralogik tarkibiga ehtibor berish kerak. Tarkibida rangli minerallar kup bulgan koramtir jinslar asosiy yoki uilg’traasosiy guruxga mansub buladi. Tog’ jinsi tarkibida dala shpatining yukligi uning uilg’traasosiy guruxdan ekanligiga dalolat beradi.
Agar rangdor jinsda kvarts zarrachalarni anik kurinib tursa bu nordon jinsdir, chunki kolgan, tarkibida Si0₂ kam bulgan jinslar tarkibida kvarts yuk yoki kariyb yuk.


Magmatik tog’ jinslarining struktura va teksturalari.
Tog’ jinslarining strukturasi deganda ularni tashkil etuvchi minerallarning shakli, mikdoriy nisbati, kristallanganlik darajasi va uzaro joylashishiga boglik bulgan ichki tuzilish tushiniladi. Magmatik tog’ jinslarida kuyidagi strukturalar farklanadi:

1. 
   Tulik kristallangan (zarrachala)
   
2. 
   Tulik kristallanmagan (kristallar va amorf shishaning birgalikda bulishi)
   
3. 
   SHishasimon struktura (shisha yoki shisha bilan birgalikda kam mikdordagi kristallar).
   

Zarrachalarning ulchamlari buyicha yirik zarrachali (ulchamlari 5mm dan yukori bulgan), urta zarrachali (2-5mm) va mayda zarrachali (2mm dan kichik) strukturalar farklanadi.
Ulchamlarning bir xil yoki bir xil emasligi buyicha tekis bir xil zarrachali va noteks zarrachali strukturalar buladi.
Tulik kristallangan struktura intruziv (chukurlikda kotuvchi) jinslarga kuprok xosdir, tulik kristallanmagan va shishasimon strukturalar esa effuziv (yuzada kotgan) jinslarga xosdir.
Magmatik tog’ jinslarining teksturasi deganda tog’ jinslari kismlarining xajmda fazoviy joylashuvi tushuniladi. Magmatik tog’ jinslariga kuyidagi teksturalar xarakterli:

1. 
   Massivsimon – Fazoviy xajmda jinslar bir tekis zich joylashgan tekstura;
   
2. 
   Polosasimon – turli, mineral tarkibdagi yoki turli strukturadagi jinslarning almashib takrorlanishi xarakterli bulgan tekstura.
   
3. 
   SHlakli – kuzga tashlanarli bushliklari bulgan tekstura.
   

Magmatik tog’ jinslarining klassifikatsiyasi
Magmatik tog’ jinslarini intruziv (chukurlikda kotgan) va effuziv (okib chikib, yuzada kotgan) toifalarga bulish mumkin. Bularning ichidan tarkibiga karab guruxlarga ajratish mumkin. Masalan: granitlar, gabbrolar, kvartsli porfillar, bazalg’tlar va xokazo guruxlar.
Intruziv toifadagi guruxlarga mos ravishda effuziv toifa guruxlari mavjud. Masalan, tulik kristallangan intruziv granitlarga, shu tarkibdagi tulik kristallanmagan effuziv toifadagi kvartsli porfirlar mos keladi.
Effuziv jinslari urtasida nurash darajasiga karab uta yangi – kaynoti va o’ta kadimgi, nuragan – pollotip jinslar ajratiladi. Masalan, granitlarga effuziv kvartsli porfirlar (uta kadimgi) va lipparitlar (uta yosh) mos keladi. Gabbro uchun effuziv anologlari – bazalg’tlar, diabazlar va boshkalar mos keladi. Bunday guruxlardan tashkari, magmatik tog’ jinslari ichidan shishasimon jinslar va vulkonik tuflar xam fark kilinadi.