Geterozis va sitoplazmatik irsiyat

O'simliklar ichidagi tushkunlikning genetik asosiga so'nggi yondashuvlar. Juftlik tizimlari evolyutsiyasi va genetik yuklanish haqidagi bashoratlar turlicha depressiyaning genetik asosiga (dominantlik, haddan tashqari ustunlik, epistaz va katta va kichik ta'sirli genlarning nisbiy chastotasi) qarab o'zgaradi. Dominantlik va haddan tashqari hukmronlik gipotezalarining farqi shundaki, yaqinlashgan populyatsiyalarda zararli retsessiv mutatsiyalarni tozalash kerak. Qabul qilingan urug ' jinslari orasidan tanlashga imkon beradigan, qarindosh - urug' darajasi va eksperimental yondashuvlari bilan farq qiladigan populyatsiyalarni qiyosiy tadqiqoti bu bashoratni qo'llab - quvvatlaydi. To'g'ridan - to'g'ri biometrik yondashuvlar qisman retsessiv zararli allellarning ahamiyatini kuchli qo'llab - quvvatlaydi. Miqdor belgilarining joylashishini (QTL) o'rganish uchun molekulyar markerlardan foydalangan tergovchilar ko'pincha haddan tashqari ustunlikni qo'llab-quvvatlaydilar, garchi soxta haddan tashqari ustunlik (repulsiya bilan bog'liq zararli allellar) bu idrokni noto'g'ri ko'rsatishi mumkin. QTL va tug'ma chiziqlarni biometrik tadqiqotlar ko'pincha epistazga dalil topadi, bu esa haddan tashqari hukmronlikni idrok etishga yordam berishi mumkin, lekin bu QTL tadqiqotlarida dastlab kesib o'tgan farqli chiziqlar tufayli bo'lishi mumkin. Markerlarni ajratish buzilishlarini o'rganish odatda hayotiylikka katta ta'sir ko'rsatadigan genlarni kashf etadi, lekin ular inbrendingli depressiyaga ozgina hissasini qo'shadilar. Garchi qarindosh - urug' tushkunligining genetik asosini tushunishda katta yutuqlarga erishilgan bo'lsa-da, bizningcha, bu uch jihat ham tabiiy o'simlik populyatsiyasida ko'proq o'rganishga loyiqdir.


Geterozis hodisasi va uning xillari.
Duragaylar birinchi avlodining (F₁) ota-ona formalariga nisbatan yuqori xosilli va hayotchan bo'lishi geterozis deyiladi. Geterozisni birinchi bo'lib 1760-yilda I.G.Kelreyter tamaki bilan nos tamaki (maxorka)ni chatishtirib olgan turlararo duragaylarda kuzatgan. Uning xayotchanligi va hosildorligining yukori bo'lishi duragaylarning birinchi bo’g’inida (F₁) bo'lishini aniqladi. 1906-yilda AQSH olimi V.Shell makkajo'xori hosildorligini geterozis usulidan foydalanib oshirish mumkinligini isbotladi. U makkajo'xorini majburan o'zidan changlatib olingan liniyalarini yaratib, ularni o'zaro chatishtirgan. Natijada faqat ota-ona formalaridan emas, balki dastlabki navlardan xam yuqori hosil olishga erishgan.
Shuning asosida geterozis terminini 1914-yilda fanga kiritdi.
Hozirgi paytda ko'p mamlakatlarda makkajo'xori, jo'xori, qand lavlagi, xashaki lavlagi, sabzavot va poliz ekinlarining geterozisli duragaylari yetishtirilib keng maydonlarda ekilmoqda. Bunday duragaylarning birinchi bo'gini ota-ona formalariga nisbatan 25-40 %, ba'zan 50 % yukori xosil beradi. Shved genetigi A.Gustavfson o'simliklardagi geterozisni 3 ta asosiy xilga bo'ladi:

1.