Gimnastika va sport psixologiyasi fakulteti gimnastika nazariyasi va uslubiyati kafedrasi mavzu: qizlarda jismoniy rivojlanishidagi

1.1.  Sog‘lomlashtiruvchi aerobika mashg‘ulotlarini shug‘ullanuvchilar  

organizmiga ta’siri 

Qizlardaorganizm  rivojlanishining  qonuniy  bosqichi  hisoblanadi  va  shu  bilan  birga 

o„ziga  hosligi  va  tempi bilan u odam xayotining boshga barcha bosqichlaridan keskin 

farq  qiladi.  Bu  davrida  organizmning  barcha  fiziologik  tizimlari  faoliyatlarida 

shiddatli  qayta  qurish  sodir  bo„ladi.  Qizlarning  ruhiyyati  va  odob-ahloqi  o„zgaradi. 

Buning  barchasi  irsiy  sifatlar  va  istiqomat  qilayotgan  ijtimoiy  muhit  ta‟siridan  kelib 

chiqib, o„ziga xos individual  tus oladi 

A.A.Markosyan  (1974)  ta‟kidlaydiki,  Qizlardaqizlar  uchun    birinchi  navbatda 

emotsional  xarakatchanlik,  qiziquvchanlik  va  yangilikka  intilish  juda  hasdir.  Bu 

yoshda  insoniyat  bilimlari  va  yutuqlarini  ongli  o„zlashririla  boshlanadi.  Qizlarda  raqs 

va musiqaga  bo„lgan qiziqishning  keskin  oshishi kuzatiladi. 

---

Adabiyot  manbalaridan  olingan  ma‟lumotlarda    Qizlarda  nisbatan  yurak  va  qon-

tomirlarining  o„sishda ahamiyatli  qayta qurish sodir bo„ladi. 

Tayanch-xarakat  apparatida  keyinchalik  qotish  va  mushaklar  massasining  o„sishini 

tavsiflovchi  o„zgarishlar  vujudga  kela boshlaydi. 

L.D.Nazarenko  (2005)  ta‟kidlashicha,  koordinatsiya  xarakat  qobilyatlari  yuqori 

darajaga  etadi.  Qizlardauchun  barcha  murakkab  koordinatsiya  xarakatlari  -  musiqiy, 

xoreografiya,  sport  va  boshqalar,  oson  o„zlashtiriladi,  lekin  katta  mushak  kuchi, 

amplituda  xarakatlari  va  yuqori  chidamkorlik  bilan  bog„liq  bo„lgan  xarakatlarni 

o„zlashtirilishi  ancha  qiyinchilik  tug„diradi.  Bu  davrga  kelib,  gimnastika  mashqlarini 

eng  yuqori  texnikasiga,  xoreografiya  maxoratiga  va  mashqlarni  yuqori  aniqlikda 

bajarishga  erishish  mumkin   

Qalqonsimon  bez  faoliyatining  oshishi  va  modda  almashinuvining  kuchayishiga 

qaramay,  qizlarda  bir  yilda  4-7  kg  vazn  oshganligini  kuzatish  mumkin.  SHuning 

uchun semirish  xavfiga  e‟tiborni qaratish lozim   

Sog„liqni 

saqlash 

statistik 

ma‟lumotlari 

shuni 

ko„rsatadiki, 

maktab 

bitiruvchilarining  faqatgina  10%-sog„lomdir.  Qizlardagi  bu  xolat  diqqatni  o„ziga 

tortadi.  Agar    XXning  60-yillarida  40%  o„quvchilar  sog„lom  bo„lsa,  hozirgi  kunga 

kelib  har to„rtadan bir qizgina  sog„lomdir 

Barcha  mushak  xarakatlari,  xar  bir  gimnastika  mashqlari  suyak-mushak,  yurak-

qontomir  va  boshqa  tizimlariga  o„z  ta‟sirini  ko„rsatadi.  SHuning  uchun 

Qizlardao„smirlar  foydali  zaruriy  xarakat  ko„nikmalarini  egallashlari  va  keyinchalik 

kasbiy faoliyatga  o„zini tayyorlash uchun ularni  takomillashtirib  borishlari  lozim. 

Bir  qator  mualliflarning  (E.A.Kudu.,  L.O.YAanson  1978,  V.N.Kryaj  87; 

L.D.Nazarenko  1999;  V.A.Pankov  2000  va  boshqalar)  fikricha,  qizlar  uchun 

egiluvchanlik,  koordinatsiya,  cho„ziluvchanlik,  go„zallik  va  raqs  xarakatlari  namoyon 

bo„ladigan jismoniy  tarbiyaning   faol turlari  afzaldir. 

YU.V.Menxin,  A.V.Menxin  (2002)  ta‟kidlashicha  asosiy  sog„lomlashtiruvchi 

gimnastika,  biologik  nuqtai  nazardan  maqsadga  muvofiq  prinsip  hisoblanadi.  Bu 

prinsipga,  mashqlarni  bajarishda  yahlitlik  va  dinamikasiga  rioya  qilingan,  o„rta 

yuklama  mos keladi. 

---

Ko„p  yillik  ayollar  bilan  ishlash  amaliyotiga  tayanib,  jismoniy  rivojlanish  uchun 

aynan  shunday  tavsifdagi  o„quv  materiallari  ularning  motorika  xususiyatlariga  to„liq 

mos  keladi  va  ularning  emotsional  holatiga  juda  yaxshi  ta‟sir  ko„rsatishini  tasdiqlash 

mumkin. 

Sog„lomlashtiruvchi  gimnastika  tizimida,  mashqlarni  bajarilishida      raqs  tavsifi; 

mashqlarni  bajarish  yaxlitligi  dinamikasi  va  ritmikligidan  kelib  chiqadi  va  ularga  turli 

raqs elementlari  va bog„lamlarini  qo„shish bilan to„ldiriladi. 

YAxlitlik  tavsifi,  barcha  mashqlar  bir  vaqtning  o„zida  ko„pgina  bo„g„imlar  va 

mushaklarni  ishga  jalb  qilish  bilan  amalga  oshiriladi;  birinchilar  asosiy  xarakatlarni, 

boshqalar qo„shimcha xarakatlarni  bajaradilar 

Ishlarda  belgilangan,  oxista,  aylana,  to„lqinsimon  va    purjinasimon  xarakatlar 

sog„lomlashtiruvchi  aerobika  mashg„ulotlarida  katta  qiziqish  va  hohish  bilan 

bajariladi,  chunki  bu  xarakatlar  ayollar  organizmi  motorikasiga  hosdir,  shuning  uchun 

ular  fiziologik  funksiyalarda  aniq  yoqimli  qo„zg„alishlarni  chaqiradi.  Bunday 

mashqlar 

yurak 

qon-tomir 

tizimida 

keskin 

o„zgarishlar  sodir  qilmaydi, 

shug„ullanuvchilarda  og„irlik,  charchoq  xissini  uyg„otmaydi.  SHunisi  qimmatliki,  bu 

mashqlar  quvvat  sarf  qilish  bo„yicha  qarama-qarshi  tavsifli  xarakatlardan 

qolishmaydi,  ya‟ni  to„g„ri  chiziqli,  faqat  katta  guruh  mushaklar  qisqarishi  bilan 

bajariladigan  mashqlar.  Bu  o„z  navbatida,  organizmning  funksional  imkoniyatlari 

sodda  bo„lgan  shug„ullanuvchilarning  ham  tayanch-harakat  apparatini  rivojlantirishga 

yordam beradi. 

G.M.Solovev.,  T.I.Prokopenkov  (2001),  ritmik  gimnastika,  shug„ullanuvchilarning 

butun  organizmini  umumiy  sharoitida  ko„proq  uchraydigan  mikrojarohatlar  va 

zo„riqishlardan  ojizlangan  morfo-funkitsional  tizimlarni  ham  mustaxkamlashni 

nazarda tutishini  ko„rsatib o„tganlar. 

Qizlarda  tana  shakli  bu  davrlarga  kelib  ancha  yaxlitlangan  bo„ladi.  Qizlarda  suyak 

tizimi  etarlicha  mustaxkam  bo„lib,  umurtqa  pog„onasining  qayrilish  fiksatsiyasi  20 

yoshga borganda yakunlanadi. 

V.N.Kryaj  (1987),  O.A.Lamova  (2002)  fikricha,  turmush  sharoitidagi  zo„riqish 

yoki  yuqori  yuklamadan  xammadan  ko„poyoq  panjalari  azoblanadi.  SHuning  uchun 

---

sog„lomlashtiruvchi  aerobikada  asosiy  e‟tibor  oyoq  bog„lamlari,  mushaklarini 

mustaxkamlashga  qaratiladi. 

Maxsus  mashqlar  bilan  mushak  massasini  maxalliy  oshirish  va  yog„  to„qimalarini 

kamaytirish  hamda  shu  bilan  birga  shug„ullanuvchilardagi  tana  shakli  kamchiliklarni 

tekislash  mumkin   

 Bundan  tashqari,  T.S.Lisitskaya  (1984),  G.F.Afanaseva  (1990) ishlarida insonning 

to„liq  xarakat  faoliyati  uchun  eng  muhim  ahamiyat  kasb  etuvchi  muvozanat 

funksiyalarini  takomillashtirish,  sog„lomlashtiruvchi  gimnastika  turlari  bo„yicha 

mashg„ulotlarda  (muvozanatga  maxsus  mashq)  amalga  oshirilishini  ko„rsatib 

o„tganlar. 

Sog„lomlashtirish  gimnastika  turlarining  amaliy  ma‟lumotlari  qizlarda  o„z 

kuchlarini  zaruriyat  paytida  mobillashtira  olish,  aniq  standart  xarakatlarni  minimal 

quvvat  bilan  faqat  kerakli  mushaklarni  ishga  jalb  qilib  bajarishni  tarbiyalashga 

yo„naltirilgan.  Mushaklarni  zo„riqish  darajasini  o„zgarishi  va  predmetlar  bilan 

mashqlar  (tayoqlar,  gantellar,  arqon)  hamda  koordinatsiya  murakkabligi  oshirilgan 

barcha  mashqlar  shug„ullanuvchining  o„z  kuch  zaxirasini  to„g„ri  va  qulay  sarflashga 

yordam beradi  

E.T.Milner.,  G.F.Afanaseva  ta‟kidlashicha,  aerobika  -    yurak  va  nafas  faolligini 

oshiruvchi  mashqlar  sarasiga  kiradi.  Aerobikaning  asosiy  maqsadi  -  nafas 

samaradorligiga,  yurak  va  qon-tomir  tizimi  ishining  ishonchliligiga  bog„liq  bo„lgan 

kislorodga  maksimal  talabni  (KMT)  oshiradi  va  barcha  muhim  organlar  holatini  aks 

ettiradi: 

1.  Nafas  olish  jarayonida  ishtirok  etuvchi  o„pka  ventilatsiyasini  yaxshilovchi 

mushaklarni  mustahkamlaydi;   

2.  YUrak  mushaklarining  kuchi  va  ishlab  chiqarishi  ko„payadi,  uning  bir  zarba 

ichidagi  qon  xaydash  xajmi  oshadi.  Bu  esa  o„z  navbatida,    o„pkalardan  yurakka 

xayotiy  zarur bo„lgan kislorodni tez etkazib  beradi;  

3.  YUrak  qisqarishi  va  bo„shashishida  qon  aylanishini  yaxshilab  yurak  ishini 

engilashtiribgina  qolmay  qon  tomir  tonusiga  yaxshi  ta‟sir  ko„rsatadi,  qon  bosimini 

me‟yorlashtib organizmning  barcha mushaklarini  mustahkamlaydi. 

---

4.  Organizmning  umumiy  qon  aylanishini  yaxshilaydi,  qondagi  eritrotsitlar 

miqdori ko„payadi va gemoglobin soni oshadi. 

YUmshoq  to„lqinsimon  va  purjinasimon  xarakatlarni  (siltanishlar,  ko„tarilish, 

yugurish,  sakrash)  bajarish  vegetativ  funksiyalarda  keskin  qo„zg„alishni  chaqirmaydi. 

L.B.Andryushenko.,  I.V.Losev.,  T.T.Vyalkin  (2004)  va  boshqalar  fikriga  ko„ra, 

sog„lomlashtiruvchi  aerobika  mashg„ulot  tuzilishida,  bunday  mashqlar  kam  yuklama 

bilan  navbatlashtirilishi  kerak  va  asosiy  qismning  yakunida  qo„llanilishi  maqsadga 

muvofiq. 

SHu  bilan  birga,  sog„lomlashtiruvchi  aerobika  uslubiyatining  xususiyati, 

mashqlarni  texnik  jihatidan  aniq  bajarilishini  talab  qilish  hisoblanadi.  Agar 

mashqlarni  kuch  va  siltanish  xarakatalari,  cho„zilish  va  bo„shashishni  aniq 

farqlanmasdan  bajarilsa,  unda  istalgan  natijalarga  erishib  bo„lmaydi:  aynan,  zaruriy 

xarakat  ko„nikmalarini  tarbiyalash,  xarakatlarni  chiroyli  va  jozibadorligiga  erishish, 

chiroyli  qomatni shakllantirish  va hakazo. 

Gimnastikaning  sog„lomlashtiruvchi  turlari  bilan  shug„ullanish,  eng  etakchi 

jismoniy  sifatlardan  birini,  ya‟ni  kuchni  rivojlantirishga  yordam  beradi.    Uning 

majmualarida  dinamik  kabi statistik  mushak quvvati tez-tez  navbatlashtiriladi. 

T.S.Lisitskaya.,  G.M.Soloveva  tavsiyalariga  muvofiq,  kuchni  rivojlantirishga  

yo„naltirilgan  mashqlarni  bajarilishidan  maksimal  samara  olish  uchun,  bir  qator 

qoidalarga rioya  qilish  lozim: 

-   dastlabki xolat (d.h.) to„g„riligiga  ishonch xosil qilish; 

- xarakatlarni  buyurilgan  amplitudada,  ko„rsatilgan  yo„nalishda  bajarish; 

- mashqni, oxirigacha  ishlayotgan  mushaklarda  mashqgacha  takrorlash; 

-  barcha mushak guruhlarini  garmonik  rivojlantirish;   

- nafasni ushlamasdan  va nafas chiqarishga  urg„u berib bir tekisda nafas olish; 

-  kuch  mashqlarini,  cho„zilish  mashqlari  bilan  navbatlashtirish  (T.S.Lisitskaya 

(1987), T.E.Milner  (2000)). 

Mushaklar  kuchi  oxirgi  urinishdagina  ko„payadi,  chunki  faol  jismoniy  yuklama, 

ishlayotgan  mushaklarda  yog„larni  yonishiga,  ularni  shaklini  o„zgarishiga  olib  keladi. 

Demak  tegishli  mashqlar  bilan  oyoq,  ko„krak,  bo„yin,  qorin    shaklini  yaxshilash 

---

mumkin.  Bunda,  mushak  xajmini  oshirish  uchun  mashqlar  0,5dan  2,5kg  gacha  

og„irlik  bilan  oxista tempda bajariladi. 

E.Pospex, 

YU.Voyner, 

V.Kostyuchenko 

(2002) 

ta‟kidlaydilarki, 

sog„lomlashtiruvchi  gimnastika  mashg„uloti,  jismoniy  mashqlarni  uzoq  bajarish 

oqibatidagi  charchoqqa  organizmning  qarshilik  ko„rsatish  qobilyati  tushuniladigan, 

chidamkorlikni  tarbiyalashga  yordam  beradi.  Oqim  uslubiyati  bo„yicha  mashqlarni 

yuqori intensivlikda  bajarilishi,  ushbu sifatini  muvaffaqiyatli  rivojlantiradi. 

CHidamkorlik  rivojlanganlik  darajasini,  yurak-qon  tomir  tizimining    funksional 

imkoniyatlari,  almashinuv  jarayoni  darajasi  hamda  turli  organ  va  tizimlarning 

koordinatsiya faoliyatiga  ko„ra aniqlanadi. 

Aerobika  bo„yicha  bir  soat  mashg„ulotda,  o„rtacha  300  dan  400  kaloriyagacha 

yo„qotish mumkin. 

Epchillik  ham  juda  katta  ahamiyatga  ega,  chunki  xayotda  bu  sifat  kuch  va 

egiluvchanlikdan  qolishmaydi  (T.S.Lisitskaya, T.I.Manina, N.E.Vodopyanova). 

Ritmik  va  sog„lomlashtiruvchi  aerobikaning  xilma-xil  mashqlari  orasida, 

epchillikni  shakllantirishga  maqsadga  muvofiq  ta‟sir  ko„rsatuvchi  bir  nechta  guruh 

xarakatlar  ajraladi: 

1.