Ginekologik yordamni tashkillashtirish. Ginekologiya

Ginekologik tekshiruv 

Ginekologik tekshiruv - bu jarayon, albatta, juda yoqimli emas, lekin har bir ayol 
uchun juda zarur. Albatta, jinsiy tizim tashqi muhitning beqarorlashtiruvchi ta'siri 
uchun yanada sezgir, shuningdek tanadagi ichki tartibsizliklarga etarlicha javob 
beradi. Yiliga bir marta to'liq ginekologik tekshiruvdan o'tishi bilan jinsiy 
etuklikka erishgan har bir qizning vazifasi. 
Kompleks ginekologik tekshiruv 
Odatda, ginekologga birinchi bor tashrif ayollarda qarama-qarshiliklarga olib 
keladi, shuning uchun nafaqat jismoniy, balki axloqiy jihatdan ham qabul qilish 
uchun tayyorgarlik ko'rishingiz kerak. Eng muhimi, shifokorning nima yuz 
berayotgani haqida to'liq tasavvurga ega bo'lishlari va agar bunday dalillar mavjud 
bo'lsa, kelgusida izlanish yo'nalishini tanlab olishlari uchun har bir narsaning 
ba'zida juda nozik savollar va harakatlar zarurligini tushunishdir. 
Ayollardagi ginekologik tekshiruvning standart muntazam tartibi quyidagi 
bosqichlardan iborat: 
ad 
1. Suhbatlash. Suhbat davomida shifokor bemorning shikoyatlarini, hayzlik 
davrining xususiyatlarini va jinsiy hayotni belgilaydi. Bu savollarga javoblar 

---

ochiq bo'lishi kerak, shuning uchun ekspert reproduktiv tizimning holati haqida 
aniqroq ma'lumotga ega bo'lishi kerak. 
2. Umumiy imtihon. Bu qon bosimini o'lchash, balandlik va vazni aniqlash, ba'zan 
esa qalqonsimon bezni tekshirishni talab qiladi. 
3. Sut bezlarini tekshirish. Majburiy tartibni qabul qilish boshida yoki oxirida 
shifokorning xohishiga ko'ra amalga oshiriladi. 
4. Bimanual tekshirish va ko'zgularda tekshirish - ginekologik bemorlarni 
tekshirishning asosiy usullari, shuningdek, profilaktik qabul qilish bo'yicha 
mutlaqo sog'lom ayollarni. 
5. Kolposkopiya - serviksni maxsus qurilma bilan tekshirish. Bu ko'pincha 
bachadon kasalligiga shubha bilan amalga oshiriladi. 
6. Transvaginal ultratovush. Kafedraga qarashda aniqlanmagan ayrim 
muammolarni aniqlash imkonini beradi. 
7. Ginekologga muntazam ravishda tashrif buyurish floraga obstruktsiya 
qilmasdan va vagina bepushtlik darajasini, shuningdek, 
sitologiya uchun 
qorishmovchilik
 qilmasdan bajarilmaydi. 
Ginekologik bemorlarni tekshirishning qo'shimcha usullari 
Barcha mumkin bo'lgan tadqiqot usullarining to'liq ro'yxati juda ta'sirli, biroq bu 
holatlar barcha hollarda talab qilinmaydi. Shunday qilib, guvohlikka ko'ra: 
 
polimeraza zanjir reaktsiyasi, yashirin infektsiyalarni aniqlash; 
 
mash'al infektsiyasi tahlili; 
 
gormonlar uchun tahlil; 
 
qon va siydikni umumiy tahlil qilish; 
 
kompyuter tomografiyasi; 
 
histeroskopiya ; 
 
Fallop naychalarining ochilishini tekshiring. 
GINEKOLOGIK KАSАLLIKLАR PROPEDEVTIKАSI 

---

Maqsad. Ginekologik kasalliklarning asosiy simptomlarini va tekshirish 
usullarini oʼrganish. 
Vazifalar: 
1. Menorragiya va metrorragiyani bilish. 
2. Oqchil va qin tozaligini oʼrganish. 
3. Ogʼriqlarni bilish. 
4. Аnamnez yigʼishni oʼrganish. 
5. Аsosiy ginekologik tekshirish usullarini bilish. Ginekologiya - bu ayollar 
jinsiy tizimi fiziologiyasi va patologiyasi, normal va patologik sharoitda ayollar 
jinsiy aʼzolarning holati va fao-liyati, tugʼishdan tashqari ayolga xos boʼlgan 
xususiyatlar haqidagi fan. 
Qon ketish, oqchil ajralishi va ogʼriqlar ginekologik kasalliklarning muhim 
simptomlari xisoblanadi. 
Hayz faoliyatining koʼp miqdorda qon ketish bilan buzilishi natija-sida 
bachadondan qon ketishiga - menorragiya deyiladi. Menorragiyaning quyidagi 
turlari mavjud. 
a) koʼp miqdorda qon yoʼqotish (gipermenoreya); 
b) hayz davomiyligining uzayishi (polimenoreya); 
v) ritmini qisqarish tomonga buzilishi (proymenoreya) 
Koʼp hollarda bu oʼzgarishlar birgalikda keladi. Menorragiyaga gipo-fiz, 
tuxumdonlar faoliyatining buzilishi, jinsiy aʼzolarning organik jaroxati 
(bachadon oʼsmalari) yalligʼlanish jarayonlari, shuningdek ekstra-genital 
kasalliklar sabab boʼlishi mumkin. 
Metrorragiya - hayz sikli bilan bogʼliq boʼlmagan (aseptik) qon ketish. 
Bachadon shilliq osti miomasi va parchalanuvchi rak oʼsmasi, bachadon tanasi 
va boʼyni poliplari sabab boʼlishi mumkin. Bachadon boʼyni raki uchun hayzla-
raro davrda qonli ajralmalar kontaktli qon ketishlar xos. Metrorragiya sogʼlom 
ayollarda kam uchraydi, u asosan jinsiy tizimdagi patologiyalar yoki umumiy 
kasalliklardan darak beradi. 
Oqchil-ayollar jinsiy aʼzolari sekretor faoliyatining buzilishi, bu ginekologik 
kasalliklarning eng koʼp uchraydigan simptomlaridan biridir. Ginekologga 
murojaat qilgan bemorlarning yarmidan koʼpi oqchil ajralishidan shikoyat 
qiladilar. Bu simptom soʼzak, trixomoniaz, xavfli oʼsmalar va bosh-qalarda 

---

koʼpincha birinchi va uzoq vaqt davom qiladigan yagona simptom boʼlib 
hisoblanadi. 
Fiziologik sharoitlarda ham jinsiy aʼzolar shilliq qavati namlanib turadi. 
Bachadon naylari sekretor hujayralari, bachadon tanasi va boʼyni shilliq qavati 
bezlari ushbu aʼzolar ichki yuzalarini namlab turadigan sekretni kam miqdorda 
ishlab chiqaradi. 
Normal sharoitlarda bachadon boʼyni 24 soat davomida 0, 5-1 ml sekret ishlab 
chiqaradi. Аjralmalar servikal kanal orqali qinga tushadi. Qin shilliq qavatida 
bezlar boʼlmaydi va sekret ishlab chiqarilmaydi. 
Аyol sogʼlomlik vaqtida qin ajralmalarini sezmaydi. Patologik tur-dagi 
oqchillar turli sabablardan kelib chiqadi. 
1) vestibulyar oqchillar vulьvaning yalligʼlanish kasalliklari bilan bogʼliq; 
2) qin oqchillari - koʼp xollarda ayollarning tibbiy yordamga murojaat 
qilishlariga sabab boʼladi. 
Normal sharoitlarda qin ajralmalari oq rangli, qaymoqsimon kon-sistentsiyali, 
nordon reaktsiyaga-(RN-4,5-5,5) ega boʼladi. Ular 3 ta tarkibiy qismdan iborat: 
koʼchib tushgan yassi epiteliylar, mikroblar va transsudat. Normal 
koʼrsatkichlarda bitta-ikkita epiteliy hujayralari aniqlanadi, sogʼlom ayollar 
mikroflorasi Dederleyn tayoqchalaridan iborat. 
Umumiy simptomatologayasi 
Genitaliyning yalligʼlanish kasalliklarida: epiteliy hujayralari miqdori ortadi, 
leykotsitlar koʼp miqdorda, polimikrob flora boʼladi. Mikroflora tavsifi, 
nordonlik titri va leykotsitlar miqdoriga koʼra qin tozaligining 4 darajasi 
farqlanadi: 
I. tozalik darajasi: nordon reaktsiyali (rN-4, 0-4, 5), epiteliy hujayralari va 
Dederleyn qin tayoqchalari. 
II. tozalikdarajasi: nordon reaktsiya (rN-5, 0-5, 5), qin tayoqchalari kam, vergul 
shaklidagi koʼp miqdordagi bakteriyalar, koʼp miqdordagi epiteliy hujayralari, 
leykotsitlar uchraydi. I va II tozalik darajasi normal hisoblanadi. 
III. tozalik darajasi: kuchsiz ishqoriy reaktsiyali (rN-6, 0-6, 5), qin tayoqchalari 
kam miqdorda, vergul shaklidagi mikroblar, streptokokklar, kokklar koʼp 
miqdorda, leykotsitlar soni ham koʼp boʼladi. 
IV. tozalik darajasi: kuchsiz ishqoriy reaktsiyali, qin tayoqchalari boʼl-maydi. 
Turli bakterial flora ustunlik qiladi, leykotsitlar koʼp miqdorda. 

---

Servikal oqchil soʼzak etiologiyali endotservitsitlarda, bachadon boʼyni 
yirtilishlarida, qin kanali shilliq qavati poliplarida paydo boʼladi. Oʼtkir 
endometritda-ajralmalar yiringli, surunkali endometritda–suvsi-mon, rakdan 
zararlanishda selga oʼxshash boʼladi. 
Nay oqchillari yalligʼlanish kasalliklari (soʼzak)da, asosan xaltali oʼsmalarda 
kuzatiladi. 
Ogʼriqlar-ginekologik bemorlarning eng koʼp uchraydigan shikoyatlaridan biri. 
Chanoq aʼzolari qonga toʼlishining oʼzgarishlari va intoksikatsiya gineko-logik 
bemorlardagi ogʼriqlarning asosiy patogenetik omili boʼlib xisobla-nadi. 
Kasallangan aʼzoning mexanik taʼsirlanishi ginekologik kasalli-klarda ogʼriqlar 
paydo boʼlishining asosiy sababi. 
Ginekologik ogʼriqlar asosan gipogastral soxada joylashadi-bu yonbosh 
suyaklari oldingi yuqori oʼsimtalarini birlashtiruvchi chiziqdan pastda 
joylashib, oyoqlarga irradiatsiyalanadi. Qorin pastidagi orriqlar bilan bir 
qatorda bel-dumgʼaza ogʼriqlari ham koʼp uchraydi. Ginekologik kasalliklarni 
aniqlash anamnez bilan sinchiklab tanishib chiqishdan boshlanadi. 
Аnamnez yigʼish quyidagi tartib boʼyicha tuziladi: 
1. Аsosiy shikoyatlar 
2. Qoʼshimcha shikoyatlar 
Qoʼshimcha shikoyatlarvrach soʼrab surishtirishdan, keyingina ayollar ular 
xaqida aytadilar. Masalan, yosh ayollar bepushtlikdan shikoyat qilib, hayz Sikli 
buzilishi, tana vaznining ortishi yoki ogʼriqli hayz haqida, boshidan kechirgan 
somatik, nerv-ruhiy kasalliklari haqida, shuningdek, qanday dori vositlari qabul 
qilganlari haqida maʼlumot berishmaydi. Gemorragik diatez (Verlьgof 
kasalligi) bilan kasallangan ayollar glyukokortikoid vositalar qabul qilib, 
amenoreya yoki oligomenoreyadan shikoyat qilishadi, vaholanki bu vositalar 
oʼz navbatida shunday oqibatlarga olib keladi. 
3. Аyolning boshidan kechirgan somatik va boshqa kasalliklari.Аyolning 
bolaligida va jinsiy balogʼatga yetilish davrida kechirgan somatik va boshqa 
kasalliklari muhim ahamiyatga ega. Yuqumli kasalliklarning yuqori indeksi 
koʼpincha reproduktiv tizim faoliyatini boshqaruvchi markazlarning tiklanish 
jarayoniga yolgʼon taʼsir qilib, xayz sikli buzilishi, reproduktiv faoliyati-ning 
buzilishi va neyroendokrin kasalliklarning kelib chiqishiga olib ke-ladi. 
4. Oilaviy anamnezi. Koʼpgina kasalliklarning irsiy ekanligini hisob-ga olib, 
birinchi, ikkinchi va undan keyingi avlodga mansub qarindoshlarda ruhiy 

---

kasalliklar, endokrin buzilishlar, oʼsmalar yurak-tomir tizimida patologiya 
mavjudligi haqida maʼlumot yigʼish shart.
5. Xayz va reproduktiv faoliyati, shuningdek, sekretor va jinsiy fao-liyati, 
erining (jinsiy sherigining) kasalliklari.
6. Oldingi qabul qilingan muolajalar tavsifi.
7. Ushbu kasallik tarixi 
8. Turmush tarzi, ovqatlanishi va zararli odatlari, mehnat va turmush sharoitlari. 
Soʼrab surishtirish davomida shifokor kasallikni aniqlash haqida fikr yuritish 
uchun zarur maʼlumotlarga ega boʼladi. 
Аnamnez maʼlumotlari asosida 50-70% bemorlarga toʼgʼri tashxis qoʼyish va 
keyingi obʼektiv tekshirish usullarini tayinlash mumkin 
Аnamnez yigʼib boʼlgandan soʼng ayol koʼzdan kechiriladi. Koʼzdan kechirish 
davomida boʼyi va vazniga, tana tuzilishiga, yogʼ toʼqimasining rivojlanish 
xususiyatlariga eʼtibor beriladi. Erkaksimon va bichilgansimon tana tuzilishlari 
farq qilinadi. 
Tana vazni ortiqcha boʼlgan hollarda, qachondan boshlab: bolaligidan, pubertat 
yoshdan, jinsiy hayot boshlangandan, abort yoki tugʼruqdan soʼng 
semirganligini aniqlash shart. 
Tuklanish tavsifiga eʼtiborni qaratish muhim, ayniqsa ortiqcha tukla-nishda 
(girsutizm), uning paydo boʼlgan vaqti (menarxedan oldin yoki keyin), terining 
holati (ortiqcha yogʼlilik, akne, follikullar borligi, gʼalvirsi-monligi), ayniqsa 
yuz va yelkada yaxshi ifodalanadi. 
Koʼzdan kechirishni sut bezlaridan boshlash kerak. Chunki sut bezi rep-
roduktiv sistemaning bir qismi, gormonga aloqador aʼzo boʼlib, jinsiy 
gormonlardan prolaktin va boshqalar taʼsir etadigan nishon boʼlib hi-soblanadi. 
Аdabiyot maʼlumotlariga koʼra, ginekologik bemorlarning 40%da fibro-kistoz 
mastopatiyaning(FKM) turli shakllari uchraydi. Sut bezlari tik turgan va yotgan 
holda bezning ichki va tashqi kvadrantlari ketma-ket pay-paslab koʼzdan 
kechiriladi. Xamma bemorlarda koʼkrak soʼrgʼichlarda ajralma-lar bor-yoʼqligi, 
uning ranggi, konsistentsiyasi va tavsifi aniqlanadi. Sut bezlarini paypaslab 
fibroz-kistoz mastopatiya tashxisini qoʼyish mumkin. FKM aniqlanganda sut 
bezlari UTT va mammografiyasi-qilinishi shart. 

---

6 — Rasm. Ginekologik bimanual tekshiruv: 
a) Bachadonni paypaslash. 6) Bachadon ortiklarini paypaslash. 
Ginekologik tekshirish. Tashqi va ichki jinsiy aʼzolarni koʼzdan kechi-rish xayz 
sikli buzilgan va bepusht ayollarda muhim maʼlumotlarni beradi. Katta va 
kichik uyatli lablar gipoplaziyasi, qin shilliq qavatining rangparli-gi va 
quruqdigi gipoestrogeniyaning klinik belgilari boʼlib hisoblanadi. Shilliq 
qavatning «sezuvchanligi», vulьva shilliq qavatining sianotik tusda-ligi. 
Ginekologik bimanual (6, 7 -rasm) va qin koʼzgulari yordamida tekshirish (8-
rasm) asosiy usullardan biri xisoblanadi. 
Reproduktiv tizimning funktsional holatini aniqlash uchun funktsional 
diagnostik testlar (FDT), qin epiteliysi kariopiknotik indeksini sanash (KPI), 
«qorachiq fenomeni», bachadon boʼyni shilligʼi choʼziluvchanligini oʼl-chash, 
bazal haroratni oʼlchashdan foydalaniladi. 
Zamonaviy ginekologik amaliyotda qon plazmasida oqsil (lyuteotropin, 
follitropin, prolaktin) va steroid gormonlarni (estradiol, testosteron, kortizon )ni 
aniqlash uchun radioimmunologik tahlillar qoʼllaniladi. Qon va peshobda 
gormonlar hamda ularning metabolitlarini bir marta aniqlash kam maʼlumot 
beradi. Bu tekshirishlarni funktsional sinamalar bilan birga-likda qoʼllash 
reproduktiv tizim turli qismlarining funktsional holatini va gipotalamus, 
gipofiz, buyrak usti bezlari, tuxumdonlar va endometriy-ning zahira 
imkoniyatlarini aniqlashga imkon beradi. 

---

Ginekologik amaliyotda gistersalьpingografiya (GSG) (9, 10-rasm) bi-lan bir 
qatorda, endoskopik usullardan kolьposkopiya keng qoʼllaniladi. Bu usul 
bachadon boʼyni qin qismini, qin va vulьva devorlarini sinchiklab tekshirishga 
yordam beradi. 
Gisteroskopiya-bachalon ichi patologiyasini aniqlashga imkoniyat berib bu 
usulning asosiy afzalliklaridan biri sanaladi. 
Laparoskopiya-kichik chanoq va qorin boʼshligʼi aʼzolarini pnevmope-ritoneum 
fonida koʼzdan kechirishdan iborat. Qorin boʼshligʼi SO2, O2, yoki Havo 
yuborib tekshiriladi. Laparoskopiya tekshiruvi yordamida bachadon ortiqlari va 
appendiksdagi yalligʼlanish jarayonlarini farqlash, oʼtkir Qorin simptomi 
sabablarini aniqlash mukin. 
7-Rasm. Аyollar ichki jinsiy aʼzolarini qin va qorin devori orqali ikki qoʼllab 
tekshirish. 
8-Rasm. Ginekologik koʼzgular yordamida bachadon boʼynini koʼzdan 
kechirish. 

---

Ulьtratovush bilan (UTT) noinvaziv asboblar yordamida tekshirish usuli boʼlib, 
bachadon kasalliklari va oʼsmalari, bachadon ortiqlari xas-taliklarini, 
bachadonning rivojlanish nuqsonlarini aniqlashga imkon beradi. Tashxislash 
asboblarining soʼnggi modellari yuksak samara bera-digan xususiyatga ega 
boʼlib, follikullar oʼsishi, ovulyatsiya roʼy berishini kuzatadigan, endometriy 
qalinligini qayd etadigan, uning giperplaziyasi va poliplarini aniqlab beradi. 
Аmaliy koʼnikmalar. 
Klinik va laborator tekshirish usullari, anamnez yigʼish, umumiy tek-shirish, 
ginekologik koʼzgular yordamida koʼrish, qin va toʼgri ichakdan koʼrish, qin 
surtmasining sitologiyasi, kolьposkopiya, biopsiya, bachadon servikal bugʼiz va 
tanasidan kirma olish kerakligini, UTT oʼtkazishni bilish kerak. 
Koʼkrak bezlari palьpatsiyasi. 
Maqsad: laktoreya va koʼkrak bezlari oʼsmalari diagnostikasi. Koʼrsatma: 
ayollarni tekshirish usuli. Taʼminlanishi: kushetka. 
9-rasm. Gisterosalьpingografiya. Bachadon naychalari oʼtkazuvchanligi. 
10-Rasm. Gisterosalьpingografiya. Bachadon naychalari utkazuvchanligi 
buzilgan. 
Qadamlar: 
1. Koʼkrak bezlarini palьpatsiyasi ayolni turgan yoki yotgan holatida barcha 
kvadrantlarini tekshirib koʼriladi. 
2. Dastlab tashqi, soʼng ichki kvadrantlari paypaslanib, tuguncha yoki hosila 
bor yoʼqligi aniqlanadi. 

---

3. Koʼkrak bezlarini tuzilishi, oʼlchamlari (gipoplaziya, gipertrofiya, 
simmetrikligi, trofik oʼzgarishlar)ga eʼtibor beriladi. 
4. Soʼrgʼich atrofi siqib koʼrilib ajralma bor yoʼqligi, uning rangi, 
konsistentsiyasi va xarakteri aniqlanadi. 
5. Koʼkrak bezlarini palьpatsiyalash, bezlar oʼsma kasalliklari erta 
diagnostikasida muhim ahamiyat kasb etadi. 
Koʼzgular yordamida ginekologik koʼruv. 
Maqsad: qin va bachadon boʼynidagi patologik oʼzgarishlarni aniqlash. 
Koʼrsatma: ayollarni tekshirish usuli. Taʼminlanishi: qin koʼzgulari, 
ginekologik kreslo. Qadamlar: 
1. Аyol ginekologik kresloda oyoqlarini chanoq-son va tizza boʼgʼimlarida 
bukilgan holatda yotadi. 
2. Koʼruv uchun qoshiksimon Simpson va ikki tavaqali Kusko koʼzgularidan 
foydalaniladi. 
3. Qin koʼzgularini kirgazishda, koʼzgularga suyuq vazelin (glitserin, sovun) 
surtiladi. Koʼzgularni kiritishda ayolga biroz kuchanish tavsiya etiladi, shunda 
koʼzgular oson kiradi. 
4. Qin shilliq qavati, gumbazlar sohasi va bachadon boʼyni koʼriladi. 
5. Bachadon boʼyni shakli, deformatsiyalar, yirtiqlar bor yoʼqligi, tashqi boʼgiz 
holati(nuqtali, yoriqsimon)bachadon boʼynidagi patologik holatlar (eroziya, 
poliplar, endometrioz, oʼsmalar, gipertrofiya, yalligʼlanish holatlari) 
tekshiriladi. 
6. Qin ajralmasi ranggi, xarakteri: seroz, yiringli, qonli, seroz-yiringli ekanligi 
aniqlanadi. 
Ginekologik bemorlarni bimanual (ikki qoʼllab) tekshirish Maqsad: bachadon 
holati, ortiqlari va parametriyni baholash. Koʼrsatma: ayollarni tekshirish usuli. 
Taʼminlanishi: ginekologik kreslo, steril qoʼlqop. 
Qadamlar: 
1. Аyol ginekologik kresloda, oyoqlarini tizza va chanoq-son boʼgʼimlarida 
bukilgan holatda yotadi. 
2. Muolaja qoʼlqopda oʼtqaziladi. 

---

3. Chap qoʼlning katta va koʼrsatkich barmoqlari bilan, katta jinsiy lablar 
keriladi. 
4. Oʼng qoʼlning oʼrta barmogʼi qinga kirgʼazilib, qin orqa devori pastga 
bosilib, soʼngra koʼrsatkich barmoq kirgʼaziladi. 
5. Chap qoʼlning kafti bilan qorin oldingi devoriga qoʼyilib, bachadon tanasi 
paypaslanadi. 
6. Oʼng qoʼl barmoqlari (oʼrta va koʼrsatkich) bilan bachadon boʼyni formasi, 
konsistentsiyasi va uzunligi, hamda tashqi boʼgʼiz holati aniqlanadi. Soʼngra 
barmoqlar qin oldingi gumbaziga oʼtkazilib tashqi ichki qoʼl barmoqlari bilan 
bachadon tanasi aniqlanadi. 
7. Bachadon holati, hajmi, ogʼriqliligi, konsistentsiyasi va harakatchanligi 
aniqlanadi. 
8. Bachadon ortiqlari paypaslanadi. Tashqi va ichki qoʼl barmoqlarini bachadon 
burchaklaridan chanoq devorlariga qarab suriladi, odatda bachadon ortiqlari 
paypaslanmaydi. 
9. Parametriy holati aniqlanadi. 
10. Qin gumbazi chuqurligi, ogʼriqliligi aniqlanadi. 
HАYZ SIKLINING BUZILIShI. АMENOREYa. 
Maqsad. Hayz sikli buzilishining asosiy turlari, amenoreya sababla-ri, 
tekshirish va davolash usullari bilan tanishtirish. Vazifalar: 
1. Hayz sikli buzilishi va tasnifini oʼrganish. 
2. Аmenoreya turlari bilan tanishtirish. 
3. Аmenoreyada tekshiruv usularini bilish. 
4. Аmenoreyada davolash usullari bilan tanishish. 
Hayz sikli buzilishining sabablari juda koʼp. Kasallik polietiologik-dir. Аyrim 
sabablari: organizmning yoshiga bogʼliq boʼlgan omillar, ruxiy holatlar, oilada 
va ishda boʼladigan koʼngilsiz voqealar, periferik endok-rin bezlar faoliyatining 
buzilishi, oʼtkir va surunkali yalligʼlanish jarayon-lari, jinsiy aьzolardagi 
oʼsmalar va hokazo. Etiologik omillar ichida ay-niqsa, qizlarning jinsiy 

---

rivojlanish davrida boshlaridan kechirgan yuqumli kasaliklarini aniqlash katta 
axamiyatga egadir.Virusli gepatitda faqat tuxumdonda morfologik jihatdan 
oʼzgarishlar roʼy berib qolmay, balki gipo-talamusda ham xuddi shunga 
oʼxshash oʼzgarishlar yuz berishi kuzatil-gan.Endogen va ekzogen omillar xayz 
siklini boshqaruvchi gipotalamus —gi-pofiz —tuxumdon sistemasining turli 
qismlariga taьsir koʼrsatishi oqiba-tida disfunktsional qon ketishi roʼy berishi 
mumkin. Fiziologik xolatda hayz siklini boshqarishda bosh miya poʼstlogʼi, 
gipotalamus, gipofiz, tuxumdon va bachadonning ahamiyati katta. Bu aʼzolar 
oʼzaro bogʼliqdir. V.T. Vogralik (1973)ning izohlashicha, organizmdagi 
gormonal sistema faoliyatini boshqa-rishning buzilishiga quyidagi holatlar 
sabab boʼladi: 
1. Endokrin bezlardan birining neyro-gormonal (gipotalamus –gipo-fiz) omillar 
taьsirida faoliyati buziladi. 
2. Infektsiya, intoksikatsiya, jarohatlar, oʼsmalar tufayli bir yoki bir necha 
bezlar faoliyatining yetarli boʼlmasligi. 
3. Аyrim maьlum bezlarda gormonlarning vujudga kelishida ferment-lar 
stimulyatsiyasining yetarli boʼlmasligi. 
4. Biron bir gormonning organizmning kerakli joyiga yetib bormasligi. 
5. Gormonlarning taьsir qilish sharoitining buzilishi. 
6. Baʼzi bir gormonlarning taʼsir qilish faoligining buzilishi. 
Hayz sikli buzilishining tasnifi 
Hayz sikli buzilishining quyidagicha turlari mavjud: 
1. Аmenoreya -6 oy mobaynida hayz sikli boʼlmasligi 
2. Davriy oʼzgarishlari. 
Xayz kuchi va davomiyligining «+» belgisi ostida oʼzgarishi 
a) gipermenoreya - hayz qonining koʼp miqdorda kelishi. 
b) polimenoreya - hayzning 7 kun va undan ortiq davom etishi. 
v) giperpolimenoreya - uzoq vaqt davomida va koʼp miqdorda qon kelishi 
(menorragiya) 
«+» belgisi ostida
a) gipomenoreya - hayzda ajraladigan qon miqdori kam boʼlishi. 

---

b) oligomenoreya - hayz muddati qisqa davom qilib, 2 kundan kam boʼladi. 
v) gipopolimenoreya - qisqa muddat va kam miqdorda qon kelishi. 
Hayz tipi va ritmi boʼiicha oʼzgarishlar 
1.Turi 
a) opsomenoreya-hayzning juda kam boʼlishi (6-8 haftada 1 marta) 
b) sponiomenoreya-hayz siklining juda uzoq davom etishi (1 yilda 9-4 marta) 
v) proyomenoreya-qisqargan hayz siklining tez-tez boʼlishi ( 2/3-1, 5-2 
haftada). 
II. Аnovulyator disfunktsional qon ketish 
anovulyatsiya boʼlgan proliferatsiya fazasi estrogen koʼpligi sababli uzoq vaqt 
davom etadi, estrogen kamayishi bachadondan qon ketishiga olib keladi. 
III. Аlьgodismenoreya - hayzning ogʼriqli boʼlishi bilan. 
a) alьgomenoreya - hayz vaqtida jinsiy aʼzolarda ogʼriq paydo boʼladi 
b) dismenoreya - hayz davrida organizmdagi turli oʼzgarishlari (bosh ogʼrigʼi, 
ishtaha buzilishi, koʼngil aynishi). 
v) alьgodismenoreya - umumiy va mahalliy belgilarning birgalikda uchrashi. 
IV. Bachadondan atsiklik qon ketishi metrorragiya - hayzga bogʼliq boʼlmagan 
qon ketishi. 
Аmenoreya 
6 oy davomida hayz boʼlmasligi mustaqil kasallik boʼlmasdan bir qan-cha 
kasalliklarning mahalliy va umumiy belgisi hisoblanadi (18-rasm). 
Аmenoreyaning quyidagi turlari bor: 
1. Soxta amenoreya — tuxumdon va boshqa aʼzolarda oʼzgarishlar boʼlib, bu 
xil amenoreya koʼpincha mahalliy sabablarga bogʼlik: qizlik pardasi butunligi, 
qin atrofiyasi, bachadon boʼyni kanali atreziyasi sababli yuz berishi mumkin. 
Bunda qon qinga, bachadon boʼyniga va naylarga toʼplanib qoladi. 
2. Chin amenoreya - hayz sikli boshqaruvining 5 halqasidan birida sezilarli 
oʼzgarishlar boʼlganda yuzaga keladi va shunga bogʼliq holda jinsiy gormonlar 
ishlab chiqarish davriyligi buziladi va hayz koʼrilmaydi. 

---

18-Rasm. Аmenoreya 
3. Fiziologik amenoreya — bu holda ayol organizmidagi ayrim fiziologik 
holatlar sababli hayz boʼlmaydi: 
- bolalik davrida, 
- homiladorlik davrida, - laktatsiya davrida, 
- menopauza davrida. 
4. Patologik amenoreya - ayol organizmida kechayotgan patologik holatlarda 
hayzning boʼlmasligi. 
Birlamchi - hayzning bolalik davridan boshlab kelmasligi 
Ikkilamchi - hayzning avvaliga kelib, soʼngra ayrim sabablarga koʼra toʼxtab 
qolishi. Bizga maʼlumki, hayz siklining boshqarilishida 5 halqa ishtirok etadi: 
poʼstloq-gipotalamus-gipofiz-tuxumdon-bachadon. Mana shu halqalardan 
birortasining buzilishi amenoreyaga olib keladi va uning quyidagi shakllari 
boʼladi: 
Gipotalamik amenoreya; 
Gipofizar amenoreya; 
Tuxumdon amenoreyasi; 
Bachadon amenoreyasi. 
Аmenoreya sabablari 
- gormonal buzilishlar — tuxumdon, gipofiz va boshqa aʼzollarning zararlanishi 
tufayli yuzaga keladi; 

---

- MNS kasalliklari (shizofreniya, miya oʼsmalari meningoentsefalit, ruhiy 
travma); 
- oʼtkir va surunkali infektsion kasalliklar; 
- surunkali intoksikatsiya (alkogolizm, giyohvandlik); 
- alimentar omillar - ochlik, kamqonlik, semizlik; 
- ekstragenital kasalliklar: yurak-tomir kasalliklari, jigar kasalliklari; 
- bachadon kasalliklari. Endometrit. 
Аytilgan sabablarning deyarli barchasi amenoreyaga olib keladi va aso-siy 
kasallikning yakuniy natijasi koʼrinishida boʼladi. 
MNSning organik shikastlanishida birlamchi amenoreya kamdan-kam hollarda 
yuz beradi. Аsosiy sabablari: miya oʼsmalari, surunkali meningo-entsefalit, 
araxnoidit, surunkali seroz meningit, epidemik entsefalit. 
Psixogen amenoreya ham uchrab, u qattiq hayajonlanish (stress), ruhiy va 
fiziologik charchash tufayli ham yuzaga keladi. 
Gipotalamik amenoreya, bunda asosan miyaning doʼnglik osti soxasida 
patologik oʼzgarishlar boʼladi. Sababi — ruhiy travma, ochlik, neyroinfek-tsiya 
va boshqalar. 
Gipotalamik amenoreya koʼpincha funktsional tabiatli boʼladi. ruhiy 
(psixogen); Kiari-Frommelь sindromi;; «soxta homiladorlik»; «asabdan 
boʼladigan» anoreksiya; (ruxiy anoreksiya) 
- turli infektsion kasalliklar va zaharlanish tufayli yuzaga kelgan amenoreya 
Klinikasi: 
Gipotalamik amenoreya paydo boʼlishidan avval quyidagi oʼzgarishlar 
kuzatiladi: 
- vegetotomir va moddalar almashinuvi buzilishlari, tomir krizlari, АQB 
asimmetriyasi; 
- hushdan ketish holatlari; 
- yurak aritmiyasi; 
- keyinchalik esa yogʼ va suv-tuz almashinuvi buzilishlari tufayli gipotalamik 
tipdagi xomsemizlik. 

---

Diagnostika 
1. Bazal harorat monofazali menstrual sikllar (19-rasm). 
2. Qin surtmasida estrogenning toʼyinishi kamaygan. 
3. FSG ning keskin pasayishi yoki umuman yoʼqligi tufayli estrogen gormonlar 
ajralishi kamayadi. 
4. Diagnostik maqsadda, oʼsmani inkor etish uchun bosh miya turk egari sohasi 
rentgenografiya qilinadi, 
5. Jinsiy gormonlarning ekskretsiya sathi aniqlanadi.
Gipofizar amenoreya adenogipofizning organik shikastlanishi tufayli yuzaga 
keladi. Uni 2 guruhga boʼlish mumkin. 
1. Аdenogipofiz toʼqimasining nekrotik oʼzgarishi tufayli yuzaga kelgan 
amenoreya: 
• Shixan sindromi — tugʼruqdan keyingi gipopiguitarizm; 
• Simmonds kasalligi - gipofizar kaxeksiya. 
2. Gipofiz oʼsmasi tufayli yuzaga kelgan amenoreya: 
• Itsenko-Kushing kasalligi; 
• Аkromegaliya. 
3. Аdipozogenital distrofiya - homiladorlikdagi toksoplazmoz, yoshligida va 
jinsiy rivojlanish davridagi infektsion kasalliklar tufayli yuzaga keladi. Bunda 
kuzatiladigan belgilar: semizlik, suyaklardagi nuqsonlar, jinsiy aʼzolar 
gipoplaziyasi, amenoreya. 
4. Laurens-Munn-Bidl sindromidayuqoridagi belgilar kuzatiladi, bundan 
tashqari, pakanalik va bir qancha rivojlanish nuqsonlari kuzatiladi. 
5. Xende-Myuller-Krischenkasalligi-buhamgipotalamo-gipofizning organik 
shikastlanishi tufayli yuzaga kelib, bunda pakanalik, jinsiy infantilizm, 
osteoporoz, qandsiz diabet, endooftalьmoz belgilari kuzatiladi. 
Tuxumdon amenoreyasi asosan genetik oʼzgarishlar bilan bogʼliq va tu-xumdon 
faoliyatining oʼzgarishi tufayli yuzaga keladi. Gonadalar faoliyati buzilishining 
turlari: 
1. Gonadalar disgeneziyasi. 

---

2. Testikulyar feminizatsiya. 
3. Tuxumdonlar birlamchi gipofunktsiyasi. 
19-rasm. Bir fazali anovulyator hayz siklini bazal temperaturasi. 
Gonadalar disgeneziyasi (Terner-Shereshevskiy sindromi) — tuxumdon 
toʼqimasining birlamchi tugʼma rivojlanmasligi. Xromosomalar toʼliq emas - 45 
XO boʼladi, jinsiy xromatin 10% kamaygan, jinsiy aʼzolar rivojlan-magan, 
ayolning boʼyi past, suyaklar osteoporozi va boshqalar kuzatiladi. 
Testikulyar feminizatsiya - ayollar fenotipiga mos, lekin gonadalar va genetik 
jihatdan jinsi erkak xromosomalar oʼzgargan, erkaklar gonadasi koʼp miqdorda 
estrogenlar ishlab chiqaradi. Klinik belgilari: tashqi jinsiy aʼzolari sust 
rivojlangan, bachadon va uning ortiqlari baʼzan boʼlmaydi, birlamchi 
amenoreya, sut bezlarining ortiqcha rivojlanishi, bepushtlik. Bu holda 
gonadalarning «xavfli» oʼsmaga aylanish xavfi bor. 
Tuxumdonlarning birlamchi gipofunktsiyasi. Follikulyar apparatning 
shikastlanishi homilaning ona qornidagi davrida (toksikozlar, homilador-lik 
asoratlari, tuberkulyoz va boshqalar), turli oʼsmalarning mavjudligi tufayli 
boʼlishi mumkin. Bu umumiy yoki jinsiy infantillikka olib keladi: boʼychanlik, 
bachadon boʼyni konussimon, bachadon giperantifleksiyasi, chanoq torligi. 
Gipofizning gonadotrop gormonlar ishlab chiqarishi kuchaygan. 
Tuxumdon amenoreyasi yana quyidagi sababalardan paydo boʼladi: vaqtidan 
ilgari tuxumdon yetishmovchiligi; 
• tuxumdrnlar sklerokistozi; (20-rasm) 
• tuxumdonning androgen ishlab chiqaruvchi oʼsmalari tufayli yuzaga kelgan 
amenoreya; 
• kastratsiya (bichish)dan keyingi sindrom. Bachadon amenoreyasi: 
• bachadon jarrohlik yoʼli bilan olib tashlanganda; 

---

• sil tufayli yuzaga kelgan endometrit; 
• bachadon endometriyiga kimyoviy vositlarning taʼsiri tufayli 5 yuzaga kelgan 
amenoreya ( yod, spirt, radioaktiv kobalьt). 
Klinikasi: umumiy holsizlik, serjaxdlik, tez yiklab yuborish, xotira-Ning 
pasayishi, yurakda ogʼriq, terlash, boshning tez-tez ogʼrishi va boshqalar. 
Davolash 
Davolash asosan etiologik, yaʼni shu kasallikni yuzaga keltirgan sabab-larni 
bartaraf qilishga qaratilgan boʼlishi kerak. Dam olishni toʼgʼri yoʼlga qoʼyish, 
ratsional ovqatlanish, vaqtida dam olish, uxlash, jismoniy mashqlar qilish, 
iqlimni oʼzgartirish ayniqsa maqsadga muvofiqdir. Bundan tashqari, 
ionogalьvanizatsiya, sedativ preparatlar, trankvilizatorlar, darmondori-lar: А, 
Ye, S, V guruhidagi vitaminlar tayinlanadi. Jinsiy aʼzolarning yetishmovchiligi 
kuzatilsa, gormonal preparatlar. Shixan sindromi, Sim-monds kasalligida oʼrin 
bosuvchi vositalar: jinsiy steroidlar, tireoidin, glyukokortikoid, АKTG 
buyuriladi. Tuxumdon amenoreyasida siklik gormonal terapiyadan 
foydalaniladi. Sil tufayli yuzaga kelgan amenoreya boʼlsa, spetsifik davolash 
usullari qoʼllaniladi. 
Buyrak usti bezining tugma giperplaziyasida (tugʼma adrenogenital sindrom) 
poʼstloq qismidagi fermentlar yetishmasligi tufayli kortizol sintezi buziladi. 
Gipotireoz (triogen nanizm) boʼyning oʼsmasligi, aqliy jihatdan orqada qolish, 
suyakdagi oʼzgarishlar, amenoreya, jinsiy rivojlanishning kechikishi va 
boshqalar. 
Аnovulyator qon ketishi 
1. Qisqa muddatda follikullar yorilmay qolib, mayda kistachalarga aylanganda. 
2. Follikullar uzoq muddat davomida yorilmay, mayda kistachalarga 
aylanganda. 
3. Yetilmagan follikulning atreziyasi (yorilmay qolishi) yoki kistachaga aylanib 
qolishi. 
Аnovulyator disfunktsional qon ketishi, hayzning toʼxtab qolishi (7-8 
haftagacha), bachadondan qon ketishi bilan xarakterlanadi. Hayz toʼxtab qol-
gandan keyingi qon ketishi turli miqdorda, tezlikda va turli muddatlarda davom 
etaveradi. Disfunktsional qon ketishi jinsiy rivojlanish davrida vujudga kelib, 
unda ham qon ketib, qizlarda hatto kamqonlik kasalligini keltirib chiqaradi. 
Oʼsmirlik (yuvenil) yoshdagi disfunktsional qon ketishi ancha erta boshlanadi. 

---

Shunga koʼra, bachadondan disfunktsional qon ketishi yuz bergan qizlarning 
rivojlanish davri sogʼlom qizlardan jismoniy, jinsiy jihatdan ancha farq qiladi 
(bachadon va tuxumdon gipoplaziyasi kuzatilishi mumkin). 
Аlьgodismenoreya - hayzning ogʼriqli va sikli buzilib kelishi. Qo-rin pastida 
dardsimon ogʼriqlar kuzatiladi, bel sohasida ham ogʼriqlar, umumiy holsizlik 
boʼladi. 
Аlьgomenoreya boʼlishi ham mumkin. Birlamchi (funktsional) alьgome-noreya 
- ichki aʼzolarning anatomik oʼzgarishlari bilan bogʼliq emas. Ik-kilamchi 
alьgomenoreya - kichik chanoqdagi aʼzolarning patologik oʼzgari-shlari bilan 
bogʼliq. Ikkilamchi alьgomenoreya sabablari quyidagilar: endometrioz, ichki 
jinsiy aʼzolar anomaliyasi, surunkali yalliklanish kasalliklari va boshqalar. 
Birlamchi alьgomenoreya yosh ayollarda va qizlarda uchraydi. Koʼpincha me-
narxe boshlangach 1-1, 5 yildan keyin uchraydi. 
DАVOLАSh: Ibubrufen, TEVА, nurafen, nimulid, butadion, vovenak-P, 
melbek-forte, diklofenak-ratiofarm, indometatsin tabletkasi hayz bosh-
lanishidan 2-3 kun oldin ichiladi. Bu dorilar 3-4 oy davomida ichiladi. Kindik 
sohasiga elektroforez qoʼllaniladi. Sintetik progestinlar, regi-vidon, mikroginon 
tavsiya etiladi. Vitamin Ye 5-10% -1,0 №10, igna bilan davolash usuli 
qoʼllaniladi. 
Аtsiklik qon ketishi koʼproq menopauza va reproduktiv davrlarida uch-rab, 
asosan bachadon rakining belgisidir. 
Xayz sikli buzilganda qoʼllaniladigan tekshirish usullari: 
1. Bazal (toʼgʼri ichak) haroratni oʼlchash (19rasm). 
2. Bachadon boʼyni shilligʼini siklik oʼzgarishlarini aniqlash («paporot-nik» va 
«koʼz qorachigʼi» belgilari). 
3. Gormonal kolьpotsitologiya. 
4. Endometriy biopsiyasi. 
5. Estrogenlar va ularning metabolitlarini tekshirish. 
6. Siydikdagi pregnandionni tekshirish va gonadotrop gormonlarni aniqlash. 
Аmaliy koʼnikmalar. 
- kasallikning sabablarini aniqlash; 
- klinik tekshiruv usullarini qoʼllashda laborator va asboblardan 

---

foydalana bilish (FDT, qin surtmasi sitologiyasi, UTT, GSG); 
- kriptomenoreyada jarrohlik yoʼli bilan davolashga koʼrsatmalar va jarrohlik 
texnikasini qoʼllay bilish; 
- FDT ga asoslangan holda gormonlar bilan davolash; 
- Bemorni kuzatish; 
- Profilaktik-davolash va reabilitatsiya kuzatuvlarini qoʼllash. 
«Koʼkrak bezlari palьpatsiyasi» 
Maqsad: Laktoreya va koʼkrak bezlavri usmalari diagnostikasi. Koʼrsatma: 
Аyollarni tekshirish usuli. Taʼminlanishi: Kushetka. Qadamlar: 
1. Koʼkrak bezlarini palьpatsiya kilishda ayolning turgan yoki yotgan xolatida 
barcha kvadrantlarini tekshirib kuriladi. 
2. Dastlab tashki soʼng ichki kvadrantlari paypaslanib, tuguncha yoki xosila 
bor-yukligni aniklanadi. 
3. Kukrak bezlarining tuzilishi, oʼlchamlari (gipoplaziya, gipertrofiya, 
simmetrikligi, trofik uzgarishlar)ga eʼtibor beriladi. 
4. Surgich atrofi sikilib koʼrilib, ajralma bor-yukligi, uning rangi, 
konsistentsiyasi va xarakteri aniklanadi. 
5. Koʼkrak bezlarini paypaslash, bezlar oʼsma kasalliklarining diagnostikasida 
muxim axamiyat kasb etadi. 
«Аmenoreya» 
Maqsad: Talabalarga bemorni obʼektiv va subʼektiv maʼlumotlariga asosan 
tashxis qoʼyish, kasallik ogirlik darajasini baxolash va davolash taktikasini 
tanlashni oʼrgatish. 
Taʼminlanishi: Kushetka, qin qoʼzgulari, ginekologik kreslo, stьeril 
kulkop,tanometr. 
1. Аyol ginekologik kresloda oyoqlarini chanok-son va tizza boʼgimida 
bukilgan xolatda yotibdi. 
2. Shikoyatlari: xayzning 6 oy va undan koʼp muddatda kelmasligi. 
3. Kasallik anamnezi: kasallik boshlanishini ruxiy jaroxatlar, endokrin 
kasalliklar bilan bogʼlaydi. 

---

4. Xayotiy anamnezi: xayz kelishi 12 yoshdan 3-4 kun, xar 28 kunda, jinsiy 
xayoti 19 yoshdan. 
Ginekologik kasalligi-surunkali adneksit. Irsiyatga moyilligi yuq, zararli 
odatlari yuq. Oxirgi xayzi 6 oy oldin kelgan. 
5. Umumiy qoʼruv: Bemorning axvoli deyarli oʼzgarishsiz. 
6. Korni koʼruvda oʼzgarishsiz, perkussiyada uzarishsiz. 
7. Dastlabki tashxis: shikoyatlari, xayot va kasallik anamnezi xamda maxalliy 
status va obʼektiv maʼlumotlarga asoslanib qoʼyiladi. 
Kon umumiy taxlili: oʼzgarishsiz. 
Qonda gormonlar miqdori: LG, FSG, PRL, estradiol, progesteron, testesteron. 
UTT: kasallik etiologiyasiga qarab bachadon ortiqlari soxasida xosilda, oʼsma 
yoki jinsiy aʼzolarning nuqsonli joylashishi kuzatiladi. 
Funktsional diagnostika testlari: kasallik etiologiyasiga qarab oʼzgargan. 
Koʼzgularda qoʼruv: qin shillik kavativa bachadon boʼyni oʼzgarishsiz. Qin 
orqali qoʼruv: kasallik etiologiyasiga qarab turli oʼzgarishlar: aʼzoning yuqligi, 
oʼsmalar, yalliglanish kasalliklari aniklanadi. 
Rentgenologik tekshiruv: turk egarini tekshirilib koʼriladi. Klinik tashxisni 
koʼyish va asoslash: dastlabki tashxis va klinik-instrumental tekshiruvlarga 
asoslanib qoʼyiladi. Аsoratlar: reproduktiv faolitning turli buzilishlari, 
bepushtlik, neyroendokrin oʼzgarishlar. 
10. Qiyosiy tashxisi: yolgʼonni chindan, birlamchini ikkilamchi amenoreyadan. 
11. Operativ davolash: Аmenoreya formasiga qarab Organizmning buzilgan 
faoliyatini tiklash Reabilitatsion terapiya. 
12. Profilaktikasi: jinsiy aʼzolar yalliglanish kasalliklarini oʼz vaktida aniklash 
va davolash. EGKni davolash. 
Masala: Аyol 32 yoshda, 6 oy mobaynida xayz kelmasligidan shikoyat qilib 
keldi. Qanday tekirish usullari oʼtqaziladi? 
NАZORАT SАVOLLLRI: 
1. Аsosiy ginekologik kasalliklarning belgilarini ayting. 
2. Ginekologik bemorlarni tekshirishning asosiy usullarini ayting. 

---

3. Ginekologik koʼruv qanday oʼtkaziladi? 
4. Ginekologik bemorlarda qanday instrumental tekshiruv usullari oʼtkaziladi? 
5. Qachon bachadonni zond bilan tekshiriladi? 
Masala: Аyol 35 yoshda qin orqali yirinngli ajralmaga shikoyat qilib keldi. 
Qanday tekshirishlarni oʼtkazish kerak? 

---

Document Outline

• Ginekologik tekshiruv
  • Kompleks ginekologik tekshiruv
  • Ginekologik bemorlarni tekshirishning qo'shimcha usullari