Giyalari univ rsit ti urganch filiali

2.3. Uzatilayotgan axborotlarni kodlash va dekodlashning samarali
algoritmlari
Uzatilayotgan axborotdagi ortiqcha razryadlarni bartaraf qilish axborotni
siqib beruvchi kodlarni asosiy maqsad va vazifasi hisoblanadi. Axborotni siqib
beruvchi kodlardan foydalanilganda kanalning o'tkazish oralig’idan samarali
foydalanish mumkin. Hozirgi kunda axborotni siqib beruvchi kodlarning
yo’qotishsiz va yo’qotishli turlari mavjud. Multimedia ko'rinishdagi axborotlarni
siqib jo'natish uchun yuqotishli algoritmlar ishlatiladi. Matn ko'rinishdagi
axborotlarni siqib jo'natish uchun yuqotishsiz siqish algoritmlari ishlatiladi.
Bunday algoritmlarga Xaffman va Shennona – Fano algoritmlari misol bo'la
oladi.
Shennona Fano kodi paydo bo'lguncha aloka kanali bo'ylab
uzatilayotgan axborotlardagi belgilar uzunligi bir xil bo'lgan bitlar yordamida
kodlashtirilar edi. Shennona Fano kodi paydo bo'lgandan so'ng uzatilayotgan
axborotdagi har bir belgini paydo bo'lish ehtimolligiga qarab turib uzunligi har
xil bo'lgan bitlar yordamida kodlash imkoniyati paydo bo'ldi. Boshqa qilib

Bajardi:
Bekmetov Sh.N.
Bet 72
Tekshirdi:                  Raximov T.O.
aytganda axborotda biror bir belgining paydo bo'lish ehtimolligi kattaroq bo'lsa
uni ikkilik sanoq sistemasidagi kodi ya'ni ekvivalentining uzunligi kichikrok bit
bo'ladi, agar axborotda biror bir belgining paydo bo'lish ehtimolligi kichikroq
bo'lsa uni ikkilik sanoq sistemasidagi kodi ya'ni ekvivalentining uzunligi
kichikroq bit bo'ladi.
Qurish texnikasi bo'yicha Shennon va Fano kodlari bir-biriga yaqin
bo'lganligi uchun Shennona - Fano kodi deyiladi. Ushbu kod 1948 yilda paydo
bo'lganva keyinchalik algoritm dasturiy ta’minoti ishlab chiqilgan.
Ushbu algoritm yordamida axborotni siqish quyidagicha amalga
oshiriladi:
1. Axborotdagi barcha belgilarning umumiy soni hisoblanadi.
2. Jami qandaydir N ta belgidan iborat bo'lgan axborotdan har bir
belgining paydo bo'lish chastotasi hisoblanadi.
3. Har bir belgining paydo bo'lish chastotasini kamayib borish
tartibida joylashtiriladi.
4. Umumiy bo'lgan jadvaldagi yig'indini teng ikkiga bo'linadi va
tepa qismiga «1» ni pastki qismiga «0» ni qo'yamiz.
5. Teng ikkiga bo'lish to har biriga bittadan belgi qolguncha davom
ettiramiz teng ikkiga bo'lishni.
6. Yuqoridagi algoritm asosida axborotni kodlashtirishga quyidagi ko'rib
chiqiladi.
Quyidagi ko'rinishda axborot berilgan:
BBCBBBCDDEDAAADDFFGGHHEE. Ushbu axborotda umumiy
belgilar soni 24 ta. Dastlab ushbu axborot uchun entropiya ko'rsatkichini
qiymatini hisoblaymiz. N(x) =   R(x) * Log 2 R(x) = 2,89bit ga teng bo'ladi.
Ushbu algoritm bo'yicha hisoblash natijalari jadval 2.1 keltirilgan.
2.4.-Jadval Shennona -Fano algoritmi bo'yicha hisoblash natijalari.

Bajardi:
Bekmetov Sh.N.
Bet 73
Tekshirdi:                  Raximov T.O.
Kodli kombinasiyaning o'rtacha uzunligini hisoblaymiz:
bitga teng.
Hozirgi kunda eng keng tarqalgan, amaliyotda ko'p ishlatiladigan
entropiyali kodlash usuliga asoslangan yo'qotishsiz siqish algoritmlaridan biri bu
–Xaffman algoritmi hisoblanadi. Xaffman algoritmi asosida matnli axborotlar
siqiladi.
Axborotdagi barcha belgilar soni, ya'ni N ni hisoblanadi
Jami N ta belgidan iborat bo'lgan axborotdagi har bir belgining paydo
bo'lish chastotasi hisoblanadi.
Har bir belgining paydo bo'lish chastotasini kamayib borish tartibida
jadvalga joylashtiriladi.
Jadvaldagi oxirgi ikkita chastota yigindisi hisoblanib, bitta umumiy
bo'lgan yig'indi chastotaga birlashtiriladi.
Belgilar
Paydo bo’lish
extimolligi
Yordamchi jadval
Kodi
B
5
5 (1)
5 (1)
3 (1)
5 (1)
11
D
5
5 (0)
3 (0)
5 (1)
101
A
3
3 (0)
100
E
3
3 (0)
2 (0)
2 (0)
2 (0)
2 (0)
3 (1)
3 (1)
011
C
2
2 (1)
2 (0)
010
F
2
2 (0)
2 (0)
2 (0)
2 (1)
001
G
2
2 (0)
2 (0)
2 (1)
0001
H
2
2 (0)
0000

Bajardi:
Bekmetov Sh.N.
Bet 74
Tekshirdi:                  Raximov T.O.
Hisoblangan yangi yig'indi chastotadan va hisoblashda qatnashmagan
boshqa chastotalardan jadvalning yangi ustuni hosil qilinadi (bunda ham
chastotalar kamayib borish tartibida joylashtiriladi).
 Shu tarzda to bitta umumiy N ga teng bulgan yigindi hosil bo'lguncha
jarayon davom etaveradi.
Jadval to'ldirilgandan so'ng, jadvaldagi hisoblashlarga muvofiq daraxt
quriladi.
Daraxtning tepa qismida N joylashgan bo'ladi va uni teng ikkiga bo'lish
kerak, hosil bo'lgan natijalarni yana teng ikkiga bo'lish kerak. Shu tarzda
axborotdagi har bir belgini paydo bo'lish chastotasi topilguncha bo'lishni davom
ettirish kerak.
Quyidagi ko'rinishda axborot berilgan:
BBCBBBCDDEDAAADDFFGGHHEE.
Ushbu algoritm bo'yicha hisoblash natijalari jadval 2.5- keltirilgan.
Kodli kombinasiyaning o'rtacha uzunligini hisoblaymiz:
bitga teng.
Belgilar
Paydo bo’lish
ehtimolligi
Yordamchi jadval
B
5
5
5
6
8
10
14
24
D
5
5
5
5
6
8
10
A
3
4
4
5
5
6
E
3
3
4
4
5
C
2
3
3
4
F
2
2
3
G
2
2
H
2
belgilar
B
D
A
E
C
F
G
H
Kodi
01
00
100
101
1101
1100
1111
1110

Bajardi:
Bekmetov Sh.N.
Bet 75
Tekshirdi:                  Raximov T.O.
Yuqoridagi ko'rib chiqilgan 1 va 2- kodlashtirilayotgan axborot
qo'yidagicha, ya'ni BBCBBBCDDEDAAADDFFGGHHEE. Biroq, hisoblash
natijalariga ko'ra, kodlashtirilgan axborotdagi xar bir belgiga mos kelgan kodli
kombinasiyaning o'rtacha uzunligi Shennona - Fano usuli uchun
bitga, Xaffen usuli uchun esa
bitga teng
chiqdi. Bundan xulosa qilinadiki, yuqoridagi axborotni Xaffen usuli bilan
kodlashtirilsa maqsadga muvofiq bo'ladi, chunki ushbu algoritm bilan axborotni
kodlashtirilganda axborodagi xar bir belgiga mos keluvchi kodli
kombinasiyaning o'rtacha uzunligi kichkina, ya'ni axborotni uzatish uchun kam
bit sarflanadi. Bu esa o'z navbatida axborotni uzatish tezligini oshirishga olib
keladi.
Ushbu Shennona-Fano va Xaffmen algoritmlarining imkoniyatlarini
komp yuterda solishtirish maqsadida dasturiy ta'minot ishlab chiqildi. Ishlab
chiqilgan dasturdan “Ma'lumotlarni uzatish asoslari” fanining amaliyot
mashg'ulotida foydalanish mumkin.
Ishlab chiqilgan dasturning tarkibiy qismi uchta qismdan iborat bo'lib, ularga
quyidagilar kiradi:
-
ishni bajarish tartibi;
-
nazariy qism;
-
amaliy qism.
Ishni bajarish tartibi qismida quyidagi ma'lumotlar berilgan:
ishning maksadi;
-
topshiriq;
-
ishni bajarish tartibi;
-
dastur maketining tuzilishi.
Nazariy qismda esa quyidagi ma'lumotlar berilgan:
-
axborotni Shennon-Fano algoritmi yordamida kodlash ketma-ketligi;

Bajardi:
Bekmetov Sh.N.
Bet 76
Tekshirdi:                  Raximov T.O.
-
axborotni Xaffmen algoritmi vositasida kodlash ketma-ketligi;
Amaliy qismda esa bevosita Shennona – Fano va Xaffmen algoritmlari
yordamida istalgan axborotni kodlash mumkin.
  Ushbu ishlab chiqilgan dastur yordamida bir nechta axborotni kodlash
jarayonini ko'rib chiqamiz. 2.23- rasmda dasturning Shennona - Fano algoritmi
asosida axborotni kodlashtirish uchun mo'ljallangan oynasing ko'rinishi
keltirilgan.
2.23- rasm Dasturni Shennona - Fano algoritmi asosida axborotni kodlashtirish
uchun mo'ljallangan oynasi.

Bajardi:
Bekmetov Sh.N.
Bet 77
Tekshirdi:                  Raximov T.O.
2.24-rasm. Dasturni Xaffmen algoritmi asosida axborotni kodlashtirish uchun
mo'ljallangan oynasi.
Ushbu ishlab chiqilgan dastur yordamida bir nechta axborotni kodlash
jarayonini ko'rib chiqamiz. Dastlab Xaffmen va Shennona – Fano algoritmlari
vositasida axborotni kodlash uchun tarkibiy tuzilishi turlicha bo'lgan
axborotlarni tanlab olamiz:
Axborot 1: BBCBBBCDDEDAAADDFFGGHHEE
Axborot 2: GFFFFBBBBAAAACCFFFFFCCDDE
Axborot 3: AAAAAAABBCCDDEEFFGGHHHAAAA
Axborot 4: BBCCCCDEEEEFFFFGGGGFFFFFFDD
Axborot 5: CCCCCCCCCCCBBBBBAAAADDDDEEEF
Axborot 6: BBCBBDBBDEEFDABBDABBBBACACCEG
Axborot 7: AAAAAAAABBAAAABBBCCCCCDDDDDEEE
Ushbu keltirilgan axborotlarni har birini avval Shennona – Fano, so'ng Xaffmen
algoritmlari yordamida kodlashtiriladi.

Bajardi:
Bekmetov Sh.N.
Bet 78
Tekshirdi:                  Raximov T.O.
Axborot 1: BBCBBBCDDEDAAADDFFGGHHEE. Umumiy belgilar
soni 24 ta.
Dastlab ushbu axborot uchun entropiya ko'rsatkichining qiymatini
hisoblaniladi. N(x) =   R(x) * Log 2 R(x) = 2,89 bit ga teng bo'ladi.
Barcha keltirilgan axborotlar uchun dastur yordamida hisoblash natijalari
2.6-jadvalda keltirilgan. Ushbu jadvalda ko'rinib turganidek, ettita berilgan
axborotdagi axborot hajmi turlicha.
2.6
-
Jadval. Hisoblash natijalari
Axborot
hajmi
24
belgi
25
belgi
26
belgi
27
belgi
28
belgi
29
belgi
30
belgi
Entropiya
2.89
2.46
2.59
2.39
2.29
2.38
2.15
n
o’rt
Shenno-
Fano
2.95
2.56
2.77
2.48
2.43
2.52
2.26
n
o’rt
Xaffen
2.92
2.52
2.62
2.44
2.36
2.41
2.20
Jadvaldagi ma'lumotlarga qarab, kodli kombinasiyaning o'rtacha
uzunligini axborot hajmiga bog'liklik grafigini chiziladi (1.5 Rasm).

Bajardi:
Bekmetov Sh.N.
Bet 79
Tekshirdi:                  Raximov T.O.
2.25.-rasm. Shennona-Fano va Xa
ffmen algoritmlarining axborot
hajmiga
bog'liqlik chizmasi.
Fayra kodi asos qilib olingan kodli kombinasiyalarni muayyan tarzda
tanlab olish orqali xosil qilinadi. Bu kodli kombinasiyalar esa matrisa
ko'rinishida yozilib, shu matrisa orqali Fayra kodining tegishli kodli
kombinasiyalari xosil qilinadi. n ta ustun va k ta qatordan iborat bo'lgan bunday
matrisa xosil qiluvchi matrisa deyiladi.
Fayra kodida kodlashtirish algoritmi 2.1 rasmda keltirilgan. U quyidagi
bosqichlardan (bloklardan) iborat:
1. Fayra kodi parametrlari n, k, r lar kiritiladi.
2. g(x) keltirilmaydigan ko'pxad va k ning darajasi t kiritiladi;
3. kiritilgan g(x) va uning darajasi t chop etiladi;
4. qo'shimcha ko'pxad (x s +1) va uning darajasi s ni kiritish;
5. M ning qiymati M=2 t –1 formula bo'yicha hisoblanadi;
6. S sonini xisoblab chiqarilgan M soniga karraliligi tekshiriladi.
Agar karralik bo'lsa, 4-blokka o'tiladi. Unda (xs +1) ko'pxad va uning
darajasi s qaytadan kiritiladi. Agar shart bajarilmasa, keyingi 7-blokka o'tiladi;
1. Kiritilgan (x s +1) va uning darajasi s chop etiladi;
2. R(x) yasovchi polinom kiritiladi;
3. kiritilgan R(x) polinom chop etiladi;
4. kodning informasion qismi k1 (x) kiritiladi;
5. k1 (x) kombinasiyaga muvofiq n1 parametr n1 = k1 + r formulaga
asosan aniqlanadi;
6. k1 (x) ni r razryad chapga siljitish ishi bajariladi.
7. xosil bo'lgan kombinasiya R(x) yasovchi polinomga bo'linadi va R(x)
qoldiq xosil qilinadi;
8. xosil bo'lgan R(x) qoldiq k1 (x) informasion qismga biriktiriladi;
9. kodlangan axborot chop etiladi.

Bajardi:
Bekmetov Sh.N.
Bet 80
Tekshirdi:                  Raximov T.O.
2.26-rasm Fayra kodida kodlashtirish algoritmi

Bajardi:
Bekmetov Sh.N.
Bet 81
Tekshirdi:                  Raximov T.O.
2.27-rasm Fayra kodida kodlashtirish algoritmi davomi
Fayra kodida kodlashtirilgan axborotlarni dekoderlash usullari Fayra
kodi, n – elementli kodli kombinasiyada xosil bo'luvchi, uzunligi v va undan

Bajardi:
Bekmetov Sh.N.
Bet 82
Tekshirdi:                  Raximov T.O.
kichik bo'lgan bir karralik xatolar guruxini to'g'irlaydi va bir vaqtning o'zida
uzunligi
 v bo'lgan bir karralik xatolar guruxini aniqlaydi.
Fayra kodida kodlashtirilgan axborotlarni dekoderlashning ikki xil usuli
mavjud. Ularning har birini alohida qarab chiqamiz:
f(x) uzatilgan kodli kombinasiyaga xi V(x) ko'rinishdagi xatolar paketi
ta'sir qilsin.
V (x) – xatolar paketini ifodalovchi ko'pxad;
xi - xatolar paketi boshlangan razryad.
Ushbu algoritmni blok-sxema ko'rinishdagi taxlili 2.28-rasmda berilgan.
Rasmdagi bloklarning vazifasini izoxlab o'tamiz:
1. xatolar paketi boshlangan razryad nomeri «I1» kiritiladi;
2. xatolar paketining qiymati V(x) kiritiladi;
3. kodlangan f(x) kombinasiyaga «I1» razryaddan boshlab V(x) xato kiritiladi va
F(x) xato kombinasiya xosil qilinadi;
4. F(x) xato kombinasiya chop etiladi;
5. F(x) ni R(x) yasovchi polinomga bo'lish bajariladi va R(x) qoldiq olinadi;
6. R(x) qoldiq tekshiriladi. Agar R(x) = 0 bo'lsa, u xolda 30-blokka o'tiladi.
Unda F(x) kombinasiyada xato yo'q degan xabar chop etiladi va dastur ishi
yakunlanadi. Agar shart bajarilmasa navbatdagi 7-blokka o'tiladi;
7. F(x) kombinasiyada xato mavjud degan xabar chop etiladi;
8. F(x) ni g(x) ga bo'lish bajariladi va V1(x) qoldiq xosil qilinadi;
9. F(x) ni (x s +1) ga bo'lish bajariladi va V2(x) qoldiq xosil qilinadi;
10. qoldiq V1(x) ga ko'paytirish kerak bo'lgan xi ning boshlang'ich darajasi
beriladi;
11. qoldiq V2(x) ga ko'paytirish kerak bo'lgan xj ning boshlang'ich darajasi
beriladi;
12. V2(x) ni J razryad chapga surish ishi bajariladi ya'ni x j ga ko'paytiriladi;
13. Xosil bo'lgan kombinasiya (xs+1)ga bo'linadi va qoldiq j xosil qilinadi.

Bajardi:
Bekmetov Sh.N.
Bet 83
Tekshirdi:                  Raximov T.O.
14. V 1 (x) ni I razryad chapga surish ishi bajariladi
(xi ga ko'paytiriladi).
15. Xosil bo'lgan natija g (x) ga bo'linadi va QOLI olinadi.
16. Qol I va QOL j larning tengligi solishtiriladi. Agar qoldiqlar teng bo'lmasa
17 blokka o'tiladi.
17. Xj ning navbatdagi daraja ko'rsatkichi olinadi, ya'ni J daraja bir birlikka
orttiriladi.
18. J ning kod uzunligi n1 dan kattaligi tekshiriladi. Agar shart bajarilmasa 12-
blokka o'tiladi, ya'ni sikl takrorlanadi. Agar shart bajarilsa 19-blokka o'tiladi;
19. x i ning navbatdagi daraja ko'rsatkichiga o'tiladi, ya'ni I daraja bir birlikka
oshiriladi;
20. I ning n , dan kattaligi tekshiriladi. Agar shart bajarilmasa 11-blokka o'tiladi.
Agar shart bajarilsa 21-blokka o'tiladi;
21. «xatolarni to'g'rilash imkoni yo'q» degan xabar chop etiladi va dastur ishi
yakunlanadi;
16-blokdagi shart bajarilganda 22-blokka o'tiladi;
22. bir xil bo'lgan qoldiq V(x) (KOL I q KOL J ) chop etiladi;
23. qoldiqlari teng bo'lgan daraja ko'rsatkich I va J lar chop etiladi;
24. D1 ning qiymati topiladi;
25. D2 ning qiymati aniqlanadi;
26. D1 va D2 lar asosida xatolar paketi boshlangan I razryad aniqlanadi;
27. F (x) xato kombinasiya to'g'irlanadi;
28. to'g'rilangan kombinasiya chop etiladi;
Dastur ishi yakunlanadi.

Bajardi:
Bekmetov Sh.N.
Bet 84
Tekshirdi:                  Raximov T.O.
2.28-rasm Fayra kodini dekoderlash algoritmi

Bajardi:
Bekmetov Sh.N.
Bet 85
Tekshirdi:                  Raximov T.O.
2.29-rasm Fayra kodini dekoderlash algoritmi

Bajardi:
Bekmetov Sh.N.
Bet 86
Tekshirdi:                  Raximov T.O.
2.30-rasm Fayra kodini dekoderlash algoritmi

Bajardi:
Bekmetov Sh.N.
Bet 87
Tekshirdi:                  Raximov T.O.
III. M HNAT MUHOFAZASI VA T XNIKA XAVFSIZLIGI
3.1. Yong’inni nazorat qilish, o’chirish usullari va texnik
vositalari
O’tni o’chirish deganda, yonish uchun zarur bo’lgan uchta omilning
birini bartaraf etish yo’lida qilinadigan harakat tushuniladi. Ya’ni yonishni
to’xtatish uchun quyidagi harakatlarni bajarish kerak bo’ladi:
-yong’in hududiga kislorodni kirish yo’lini to’sish yoki yonuvchi
moddani miqdorini kamaytirish, ya’ni to’siq qo’yish;
-yonuvchi manba hududini yoki yonayotgan moddaning haroratini
issiqlikni yutadigan, ammo o’zi yonmaydigan sovutgich moddalar
yordamida keskin pasaytirish, sovutish;
-yonuvchi suyuq moddalarni o’tda yonmaydigan moddalar (gaz yoki
suv) bilan suyultirish.
O’tni o’chirish uchun ishlatiladigan, olovda yonmaydigan turli xildagi
moddalar, jumladan suv, inert gazlardan karbon ikki oksidi, azot, argon, suv
bug’lari, kimyoviy ko’piklar, geterogen kukunlar, galogen karbovodorod
sovutgichlari va ularni uzatib beruvchi uskunalar va boshqalar o’t o’chirish
vositalari bo’lib xizmat qiladi.
Bugungi kunda o’t o’chirish vositasi sifatida yong’inni o’chirishda
eng ko’p ishlatiladigani suv hisoblanadi. Suvdagi o’tni o’chirish
xususiyatlari, uni yuqori darajadagi issiqlikni yutuvchanligi (issiqlikni yutish
qobiliyati 2260kDj/kg), yuqori haroratga chidamliligi va bug’langanda
hajmini 1700 marotaba ko’payib ketishi bilan belgilanadi. Suv o’t
o’chirishda eng qulay vositalardan hisoblanadi, chunki unda bir vaqtni
o’zida 3 ta xislat, ya’ni sovutish, suyultirish va to’sish xususiyatlari mavjud.

Bajardi:
Bekmetov Sh.N.
Bet 88
Tekshirdi:                  Raximov T.O.
Yong’inni o’chirishda suv va ko’pik moddalarini ishlatish mumkin
bo’lmagan holatlarda o’t o’chirish vositasi sifatida yonmaydigan gazlardan
keng foydalaniladi. Bunday gazlarga azot, karbon ikki oksidi, argon,
brometil, xlorbrommetan va boshqalar misol bo’ladi.
Bu gazlar havodagi kislorodni yonishga yordam bera olmaydigan
darajagacha suyultirish yoki uni yonuvchi muhitdan (yopiq hajmda) siqib
chiqarish maqsadida ishlatiladi. Masalan, shu maqsadda eng ko’p
ishlatiladigan karbonat angidridi (CO
2
) havodan 1,5 barobar og’ir
bo’lganligi sababli, pol sathidagi yonuvchi hajmni sovutish bilan birga unga
keladigan kislorod yo’lini to’sish evaziga, yong’inni tez o’chirish imkonini
beradi. 1litr suyuq karbonat angidridi, balondan ochiq havoga chiqarilganda
uning hajmi 506 litrga ko’payadi. Bu degani yopiq hajmdagi yonuvchi
manbaga tashqaridan kislorodni kirib kelishiga mutlaqo imkon qolmaydi.
Odatda, CO
2
 suyuq yoki gaz holatida 2 litrdan 80 litrgacha hajmdagi har xil
po’lat balonlarda 3430kPa bosimda saqlanadi (3.1-rasm). Gazni o’t o’chirish
uchun qo’llashda balonlarda o’rnatilgan, maxsus og’zi kengaytirilgan
karnaycha orqali uzatiladi. Undan chiqayotgan gaz oppoq parcha-parcha
qorsimon ko’rinishda bo’lib, karnaychadan otilib chiqish paytida harorati -
80
o
C ga yaqin bo’ladi. Shu boisdan ularni ishlatishda xavfsizlik nuqtai
nazaridan qo’lqop kiyilishi zarur hisoblanadi.
Karbonat angidridi to’ldirilgan gaz balonlarini xavfsizlik holati ular
saqlanayotgan muhitning haroratiga bog’liq bo’ladi. Muhitning harorati
ko’tarilgan sari, balondagi suyuq karbonat angidridi gaz holatiga aylana
boshlaydi, natijada balondagi bosim ko’tarilib portlash xavfi yuzaga keladi.
Bunday xavfni oldini olish uchun barcha o’t o’chirish balonlari suyuq gaz
bilan faqat 75% hajmida to’ldiriladi va ularning hammasi himoya pardalari
(membranalar) bilan ta’minlangan bo’ladi.

Bajardi:
Bekmetov Sh.N.
Bet 89
Tekshirdi:                  Raximov T.O.
Birlamchi o’t o’chirish vositalari ichida eng ko’p ishlatiladigan vosita,
bu qo’lda ishlatiladigan o’t o’chirgichlardir. yong’inni dastlabki davrida
bunday o’t o’chirgich vositalarni ahamiyati juda katta. Qo’lda ishlatiladigan
birlamchi o’t o’chirish vositalari kimyoviy ko’pikli, gazli va kukunli turlarga
bo’linadi va ularni og’irligi 20kg dan oshmasligi kerak. O’t o’chiruvchi
vosita sifatida karbon ikki oksidi (suyuq holatda), tarkibida brom aralashgan
aerozollar va poroshoklar ishlatiladi.
Kukunli o’t o’chirgich 
-10 vositasining ish uslubi maxsus
balondagi siqilgan havo yordamida o’t o’chirgich korpusida joylashgan
kukunni purkab chiqarishga asoslangandir. Bunday o’t o’chirgich vositalari
ishqorli metallar ishtirokida sodir bo’lgan yong’inlarni, shuningdek
avtomobil motori va elektr tarmog’iga ulangan holda yonayotgan
dastgohlarni o’chirishda qo’llaniladi va bitta  
-10 yordamida 0,25m
2
yuzadagi yong’inni o’chirish mumkin. Uning ishlash muddati 45-80
soniyaga yetadi (3.2-rasm). Bu toifadagi o’t o’chirgichlarda ishlatiladigan
kukun namunalari natriy gidrokarbonat, alyuminiy va magniy moddalari
aralashmasidan tarkib topgan bo’lib, olovni o’chirish uchun kukunni
yonayotgan yuzaga purkash kifoya qiladi.
3.1-rasm. CO
2
gazi
to’ldirilgano’chirgichlar.
qo’lda
ishlatiladigan-
-2, 
-2A, 
-5, O -
5MM, O -8 rusumli o’t o’chirgichlarni
3.2-rasm. Kukunli o’t o’chirgichlar.
ko’chma aravachali O -50(3); qo’lda
ishlatiladigan O -5, O -2 va O -3
rusumdagi kukunli o’t o’chirgichlar.

Bajardi:
Bekmetov Sh.N.
Bet 90
Tekshirdi:                  Raximov T.O.
tashqi ko’rinishlari
Bugungi kunda xalq xo’jaligida keng qo’llaniladigan birlamchi o’t
o’chirgichlardan kimyoviy ko’pikli OX -10 va havoli ko’pikda ishlaydigan
-10 rusumli vositalar hisoblanadi (3.3-rasm).
a)                 b)                           c)
3.3-rasm. OX -10,  O
-10 va O
-5(3) o’t o’chirgichlari:
a) OX -10 rusumli kimyoviy ko’pikli o’t o’chirgich: b) O
-10 rusumli havo bilan ko’pik
aralashmasida ishlaydigan o’t o’chirgich: c) O
-5(3)rusumli havo ko’pik aralashmasiga
moslashtirilgan zamonaviy o’t o’chirgich.
OX -10 o’t o’chirgichni ko’pik hosil qiluvchi mahsulot (400g natriy
bikarbonat va 50g solodok ekstrakti aralashmasi) bilan to’ldirishda, ishqor
moddasi 30
o
 gacha isitilgan 7,5litr hajmdagi suvda eritilib, sovugandan
keyin o’t o’chirgichni temir korpusiga quyiladi. Javhar qismiga esa,
oltingugurt javhari va temir oksidi aralashmasini, harorati 80-100
o
C gacha
qaynatilgan 450ml hajmdagi suvda eritiladi. Eritmani 18
o
C gacha
sovutilgandan so’ng maxsus polietilen yoki shisha stakanga quyilib, o’t
o’chirgich korpusining qopqog’iga burab o’rnatiladi.
Avtomobillarga tirkama aravachada o’rnatiladigan O -25, O -40,
-80 va O -400 rusumli gazli o’t o’chirgichlar 3.4-rasmda ifodalangan.

Bajardi:
Bekmetov Sh.N.
Bet 91
Tekshirdi:                  Raximov T.O.
3.4-rasm. CO
2
 gazida ishlaydigan, maxsus aravachalarda o’rnatilgan
-25, O -40, O -80, O -400 rusumlardagi gazli o’t o’chirgichlar.
Gazli o’t o’chirgichlar hamma turdagi yonuvchi mahsulotlarni, hamda
1000V gacha bo’lgan elektr toki ta’siridagi elektr dastgohlarda sodir bo’lgan
yong’inlarni o’chirish uchun mo’ljallangan. Bunday tirkama aravachalarda
o’rnatilgan o’t o’chirgichlar, ulardagi karbonat angidridli balonlar soni va
aravachalarni hajmi bilan bir-biridan farq qiladi.
O’tni o’chirish uskunalari. O’tni o’chirish uskunalari: qo’lda
ishlatiladigan birlamchi vositalar, bir joyda muqim o’rnatiladigan va
mexanik yoki avtomatik harakatga keltiriladigan uskunalar, har xil
masofadagi hududlarda harakatlana oladigan ko’chma uskunalar va
boshqalarga bo’linadi. Birlamchi o’t o’chirish vositalariga, tashkilot ishchi
va xizmatchilari yoki ixtiyoriy yong’in navbatchi a’zolari tomonidan
ishlatishga mo’ljallangan, yong’inga qarshi «qalqonlar»da jihozlangan oddiy
asboblar va uskunalar kiradi.
Ma’muriy binolar va sanoat korxonalarida, yonuvchi ashyolar va
portlovchi moddalar saqlanadigan omborxonalar hududida, yong’in xavfi

Bajardi:
Bekmetov Sh.N.
Bet 92
Tekshirdi:                  Raximov T.O.
mavjud bo’lgan joylarda o’t o’chirishda qo’llaniladigan asboblar o’rnatilgan
bo’lishi shart. «Yong’inga qarshi qalqon» 3.5-rasmda aks ettirilgan..
3.5-rasm. Yong’inga qarshi «qalq n» va undagi asb blarni o’rnatilishi
1-qum s lingan quti, 2-ko’pikli va karb nat angidridli o’t uchirgich ( gn tushit l), 3-
Yong’in o’chiruvchi navbatchilarining ish jadvali, 4-b ltalar, 5-o’t o’chirish shlankalari, 6-
nussim n ch lak, 7-suv s pish stv li, 8-Yong’in  avfsizligi q idalari, 9-suv b chkasi, 10-
ilgakli changaklar, 11-mis uchli l m va ilgak, 12- b lkuraklar.
Bunday qalqonlar ma’muriy binolarning hovli tomonidan, binoga
kirish eshigiga yaqin joyda o’rnatiladi. Ishlab chiqarish korxonalarida,
yong’in xavfi mavjud bo’lgan sexlar va omborxonalarga kirish eshiklariga
12
11
10
6
4
4
8
7
5
5
3
2
2
Yong’in  avfsizligi q idalari
Yong’in o’chiruvchi
navbatchilarining ish
jadvali
1
2
1
9

Bajardi:
Bekmetov Sh.N.
Bet 93
Tekshirdi:                  Raximov T.O.
yaqin joylarda o’rnatiladi. Himoyalanayotgan hududning har 5000 kvadrat
metriga 1 ta «qalqon»  loyihalashtiriladi.
Undagi suv bochkasining hajmi 200 litrdan kam bo’lmasligi kerak,
qum solinadigan qutining hajmi esa 2-3m3 atrofida bo’ladi.
O’t o’chirish texnik vositalari va ularning vazifalari.Zamonaviy o’t
o’chirish mexanizmlarining aksariyati m torlashgan bo’lib, tez yordam
ko’rsata oladigan, harakatchan texnik vositalar darajasida
mukammallashgandir. Bular jumlasiga avtomobillar, vertalyotlar va motorli
pompalar kiradi.
Respublikamiz hududida eng ko’p qo’llaniladigan texnik vositalardan
biri o’t o’chiruvchi avtomobillar hisoblanadi (3.6-7-8-rasmlar). Bu texnik
vositalar, o’zlarining vazifalari, jihozlanish uskunalari va ish uslublariga
qarab, uch toifaga, ya’ni asosiy, maxsus va yordamchi toifalarga bo’linadi.
3.6-rasm. Avtokran AKP-503.7-rasm. Avtotsisterna ATS-40
Asosiy o’t o’chirish mashinalari o’z navbatida umumiy va maqsadli
qo’llanishga mo’jallangan turlarga bo’linadi:
-umumiy qo’llaniladigan-vositalarga avtokran, avtotsisterna,
avtonasos va motopompalar kiradi;

Bajardi:
Bekmetov Sh.N.
Bet 94
Tekshirdi:                  Raximov T.O.
-maqsadli vositalarga-avtonarvon, havoli ko’pik, inert gaz, suv va
kukunli o’t o’chirgich moddalar bilan jihozlangan avtomobillar va boshqalar
misol bo’la oladi.
Yordamchi texnik vositalar turkumiga yoqilo’i bilan ta’minlovchi va
texnik uskunalarni to’xtovsiz ishlashini ta’minlash uchun xizmat qiladigan
ta’mirlash ustaxonalari joylashtirilgan avtomobillarni misol qilib ko’rsatish
mumkin (3.8-rasm).

Bajardi:
Bekmetov Sh.N.
Bet 95
Tekshirdi:                  Raximov T.O.