Giyalari univ rsit ti urganch filiali

1.2. Axborotlarni uzatish tizimining tuzilishi

Bajardi:
Bekmetov Sh.N.
Bet 22
Tekshirdi:                  Raximov T.O.
Raqamli kanallarda uzatgich chiqishida va qabul qilgich kirishida struktura
parametriga ko’ra diskret signallar ishlatiladi. Ularda ma’lumotlar uzatish uchun
sinxronizatsiyalovchi kodlar, analog signallarni uzatish uchun esa impuls kodli
modulyatsiya qo’llaniladi.
Diskret kanal deganda diskret signalni uzatishni ta’minlovchi texnik
qurilmalar majmuasi tushiniladi. Ko’p ma’lumot uzatish tizimlarida diskret
kanal o’z ichiga uzluksiz aloqa kanalni qabul qiladi. Uzluksiz aloqa kanali
asosiy tavsiflari quyidagilardir:
•
amplituda-chastota tavsifi;
•
o’tkazish polosasi;
•
so’nish;
•
xalaqitbardoshlik;
•
shovqinlar;
•
o’tkazish qobiliyati;
•
ma’lumotlar uzatish ishonchliligi;
•
narxi.
Diskret kanal turlari- sinxron va asinxron diskret kanallar bo’lishi mumkin.
 
Sinxrondiskret kanallarda har bir birlik element kiritilishi aniq belgilangan
vaqt momenti bajaradi va ular faqat izoxron signal uzatishga mo’ljallangan.
Asinxron kanal bo’ylab ixtiyoriy turdagi signal-izoxron, anizoxron
signallarni uzatish mumkin, shu sababli ular «tiniq» nomini olganlar. Sinxron
kanallar esa “tiniq emas”.
Diskret kanal axborot uzatish tezligi bilan tavsiflanadi vabit/s da
o’lchanadi. Diskret kanalning boshqa harakteristikasi - telegraflash tezligi V dir.
Aloqa kanallarining diskret ma’lumot uzatishi uchun yaroqliligi birinchi
navbatda uning chastota harakteristikasi, aynan amplituda – chastota
harakteristikasi (AChX) va faza – chastota harakteristikalari (FChX) bilan
baxolanadi.

Bajardi:
Bekmetov Sh.N.
Bet 23
Tekshirdi:                  Raximov T.O.
- AChX – kanaldagi qoldiq so’nishni chastotaga bog’liqligini ifodalaydi.
AChX ning notekisligi kanal chiqishida aylanishni xosil qiladi.
- FChX – doimiy kanalning fazasini chastotaga bog’liqligini ifodalaydi.
Signallarning buzilish sababi, harakteristikalarning nochiziqligi, fazaning
titrashi, akslanishi, tashuvchi chastotalarning surilishi va to’sqinlarning
mavjudligidir.
1. Additiv:
- fluktuatsion;
- garmonik;
- impulsli.
2. Multiplikativ:
- kontaktlarning buzilishi;
- operator xatolari;
- chastota surilishi;
- qoldiq so’nishning o’zgarishi;
- faza sakrashi.
Raqamli aloqa kanallarida quyidagi signallar mavjud:
Uzluksiz vaqtning uzluksiz signali.
Diskret vaqtning uzluksiz signali.
Uzluksiz vaqtning diskret signali.
Diskret vaqtning diskret signali.
Xabarning qanday ko'rinishda ekanligiga va signal tashuvchining
parametrlariga qarab xabarlar ketma-ketligi diskret kanalga yoki ma'lumotlar
o'zatuvchi kanalga kelib tushadi. Diskret kanal aloqa kanali va signal xosil
qiluvchi qurilmalardan tashkil topgan. Signal xosil qiluvchi (SHQ) qurilmalarda
ma'lumot signallari elektr aloqa kanallari orqali o'zatilishi uchun mos shaklga
keltiriladi va diskret signallarning parametrlari bilan aloqa kanallari bilan aloqa
kanallari parametrlarini moslashtiradi. Shu bilan birga qabul qismida qayta xosil
qilish (oldingi xolatiga qaytarish) ni amalga oshiradi. Diskret kanal va
xatolardan himoyalovchi qurilmalar majmuasi ma'lumot uzatish kanalini tashkil
qiladi. Xatolardan himoyalovchi qurilmalar, to'sqinlar natijasida ma'lumot
signallarida sodir bo'ladigan xatolar sonini kamaytirish uchun ishlatiladi.

Bajardi:
Bekmetov Sh.N.
Bet 24
Tekshirdi:                  Raximov T.O.
1-3rasm. Axborotlarni uzatish tizimining struktura sxemasi
Aloqa liniyasi umumiy holda fizik muhitdan tashkil topgan bo’lib, u
bo’yicha ma’lumotlar uzatish apparaturasi va oraliq apparaturalarning elektrik
axborot signallari uzatiladi. Aloqa liniyasi terminining sinonimi (line) aloqa
kanalining termini (channel) hisoblanadi.
Ma’lumotlar uzatishning fizik muhiti (medium) bu kabel bo’lib, ya’ni
o’tkazgichlar to’plami va himoya qobiqlari va birlashtiruvchi razyomlar hamda
yer atmosferasi yoki fazo kengliklarini (ular orqali elektromagnit to’lqinlar
tarqaladi) tushuniladi.
Ma’lumotlarni uzatish muhitiga bog’liq holda aloqa liniyasi quyidagilarga
bo’linadi.
1.4-rasm. Aloqa liniyasi turlari.

Bajardi:
Bekmetov Sh.N.
Bet 25
Tekshirdi:                  Raximov T.O.
O’tkazgichli (havo orqali).
Kabelli (mis va tolali optik).
Yer usti va yo’ldoshli aloqa radiokanallari.
O’tkazgichli (havo orqali) aloqa liniyalari bular hech qanday
izolyatsiyalovchi yoki ekranlovchi to’qimalarsiz ustunlarga tortilgan va havoda
osig’lik o’tkazgichlardir. Bundan aloqa liniyalaridan an’ana bo’yicha telefon
yoki telegraf signallari uzatiladi, lekin boshqa imkoniyatlar yo’q bo’lganda
ushbu liniyalar kompyuterlima’lummotlarni uzatish uchun ham ishlatiladi.
Ushbu liniyalarning tezkorlik sifatlari va halaqitlardan himoyalanganligi yaxshi
hisoblanadi. Bugungi kunda o’tkazgich liniyalari kabelli liniyalar evaziga siqib
chiqarilmoqda.
Kabelli liniyalar yetarlicha murakkab konstruksiyaga ega. Kabellar
o’tkazgichlardan, bir nechta izolyatsiya qatlamlaridan Tashkil topgan bo’ladi va
ularga: elektrik, eletromagnit, mehanik hada iqlimga hos izolyatsiyalar misol
bo’la oladi. Bundan tashqari kabel razyomlar bilan jihozlangan bo’lib, ular
ulashlarni tez bajarilishiga yordam beradi. Kompyuter tarmoqlarida kabellarning
asosan uch turi ishlatiladi: o’ralgan mis o’tkazgichli, koaksial kabellar va tolali
optik kabellar.
Kompyuter tarmoqlarida bugungi kunda amaliyotda yuqorida bayon
qilingan ma’lumotlar uzatishning fizik muhitlarining hamma turlari qo’llaniladi.
Biroq eng istiqbollisi tolali optik turi hisoblanadi. Ularda bugungi kunda yirik
hududiy magistral tarmoqlar hamda yuqori tezlikli lokal aloqa liniyalari
qurilmoqda. O’ralgan juftlik ham ommabop hisoblanib, unda ham a’lo sifat va
narx hamda montajning soddaligi bilan tavsiflanadi. O’ralgan juftlik yordamida
odatda tarmoqningoxirgi abonentlari ulanib ular konsentratordan 100m gacha
bo’lgan masofada juda ishonchli faoliyat ko’rsatadi.
Biroq aloqa liniyasining o’tkazish qobiliyati to’g’risida uning uchun fizik
sathdagi protokolini aniqlanmaguncha gapirish mumkin emas. Aynan shunday

Bajardi:
Bekmetov Sh.N.
Bet 26
Tekshirdi:                  Raximov T.O.
hollarda qachonki ko’pchilik protokolinilar ichidan ushbu liniya uchun qaysi
birini tanlash masalasi tursa, liniyaning qolgan tavsifalri juda muhim
hisoblanadi.
 Bularga o’tkazish yo’lagi, kesishish halaqitlari, halaqitbardoshlik va
boshqa tavsiflar.
Aloqa liniyasining tavsiflarini aniqlash uchun ko’proq uning ba’zi etalon
ta’sirlarga javobini tahlil qilish qo’llaniladi. Bunday yondashuv istalgan tabiatda
aloqa liniyasi tavsiflarini yetarli darajada sodda va bir turda aniqlashga imkon
beradi. Bunda murakkab nazariy tadqiqotlar talab qilinmaydi. Liniya javobini
tadqiq qilish uchun ko’pchilik hollarda har xil chastotali sinusoidal signallar
ishlatilib bular etalon signallar sifatida ishlatiladi. Bu shuning bilan
bog’langanki, ushbu turdagi signallar texnikada tez-tez uchraydi va ularning
yordamida vaqtning istalgan funksiyasini tasavvur qilish mumkin-tovush
tebranishining uzluksiz jarayoniniva kompyuter tomonidangeneratsiyalanadigan
to’g’ri burchakli impulslarni
Aloqa liniyalarining sinusoidal signallarning buzilish darajasi amplituda-
chastota tavsifi, o’tkazish yo’lagi va aniq bir chastotadagi so’nishi kabi tavsiflar
yordamida baholanadi.
Amplituda-chastota tavsifi sinusoidaning amplitudasi aloqa liniyasining
chiqishida uning kirishdagiga qaraganda uzatilayotgan signalning mumkin
bo’lgan hamma chastotalarida qanday so’nishini ko’rsatadi.
1.5-rasm. Amplituda-chastotali tasnif.

Bajardi:
Bekmetov Sh.N.
Bet 27
Tekshirdi:                  Raximov T.O.
Ushbu tavsifda amplituda o’rniga tez-tez signalning quvvat degan
parametri ishlatiladi. Real liniyaning amplituda-chastota tavsifini bilish amalda
istalgan kirish signali uchun chiqish signalining shaklini aniqlashga imkon
beradi.
Buning uchun kirish signalining spektrini toppish, uning tashkil etuvchilar
garmonikasini amplitudalarini mos holda amplituda-chastota tavsifi bilan
o’zgartitish zarur, undan keyin esa o’zgartirilgan garmonikalarni qo’shib chiqish
signalining shaklini topish mumkin. Aloqa liniyasining amplituda-chastota
tavsifi bergan axborotning to’liqligiga qaramasdan uning ishlatilishi shunday
holat bilan qiyinlashadiki uni olish g’oyatda qiyin. Axir buning uchun liniyani
etalon sinusoidalar bilan butun chastotalar diapazoni bo’yicha noldan qanaqa bir
maksimal qiymatgacha (bular kirish signallarida uchrashi mumkin) testdan
o’tkazish kerak. Bunda kirish sinusoidani chastotasini uncha katta bo’lmagan
qadam bilan o’zgartirish zarur. Bundan tajribalar soni juda katta bo’lishi
ko’rinadi.
 Shuning uchun amaliyotda amplituda-chastota tavsifi o’rniga boshqa
soddaroq tavsiflar – o’tkazish yo’lagi va so’nish tavsiflari qo’llaniladi.
O’tkazish yo’lagi (bandwidth) – bu uzluksiz chastotalar diapazoni bo’lib,
uning uchun chiqish signalining amplitudasi kirish signalining amplitudasiga
nisbati oldindan berilgan chegaradan oshadi, odatda 0.5ga. Ya’ni o’tkazish
yo’lagi sinusoidal signalning chastotalar diapazonini aniqlaydi.
O’tkazish qobiliyati (throughput)aloqa liniyasi bo’ylab ma’lumotlarning
mumkin bo’lgan maksimal uzatish tezligini tavsiflaydi. O’tkazish qobiliyati
sekundga bitlarda (Bit/s), hamda karrali birliklarda, sekundga kilobit (Kbit/s),
Megabit (Mbit/s), Gegebit(Gbit/s) va h.k.larda o’lchanadi.
Aloqa liniyasining o’tkazish qobiliyati nafaqat uning amplituda-chastota
tavsifi kabi tavsifiga balki uzatilayotgan signallar spektrlariga ham bog’liq. Agar
signallarning ahamiyatli garmonikalari (ya’ni shunday garmonikalarki ularning

Bajardi:
Bekmetov Sh.N.
Bet 28
Tekshirdi:                  Raximov T.O.
amplitudalari natijalovchi signalga asosiy hissani kiritadilar) liniyaning
o’tkazish yo’lagiga tushadilar. U holda bunday signal ushbu aloqa liniyasidan
yaxshi uzatiladi va qabul qilgich uzatgichdan liniyaga uzatilgan axborotni to’g’ri
tanib oladi. Agar ahamiyatli garmonikalar aloqa liniyasining o’tkazish
yo’lagining chegarasidan chiqsa, u holda signal muhim darajada buziladi va
qabul qilgich axborotni tanib olishida xatolashishi mumkin. Demak,axborot
berilgan o’tkazish qobiliyatida uzatila olmaydi.
1.6-rasm. Aloqa liniyasining o’tkazish yo’lagi va signal spektri o’rtasidagi
moslik.
Diskret axborotni signallar ko’rinishida aloqa liniyasi berilishini taqdim
qilish usulini tanlash fizik yoki chiziqli kodlash deyiladi.
Kodlashni tanlash usulidan signallarning spektrlari va mos ravishda
liniyaning o’tkazish qobiliyatiga bog’liq. Shunday qilib, bir turdagi kodlash
usuli uchun liniya bitta o’tkazish qobiliyatini, boshqasi uchun esa – boshqa
o’tkazish qobiliyatiga ega bo’lishi mumkin. Masalan, 3-toifali eshilgan juftlik
fizik sathdagi 10 Base-T standart kodlash usulida ma’lumotlarni 10 Mbit/s

Bajardi:
Bekmetov Sh.N.
Bet 29
Tekshirdi:                  Raximov T.O.
o’tkazish qobiliyatida uzatishi va 100 Base-T4 kodlash usulida 33 Mbit/s
o’tkazish qobiliyatida uzatishi mumkin.
Axborot nazariyasi aytadiki, qabul qilinayotgan signalning har qanday
farqlanadigan va oldindan aytib bo’lmaydigan o’zgarishlari o’zida axborotni
tashiydi. Bunga mos holda sinusoidani qabul qilish, unda amplituda faza va
chastotalar o’zgarmasdan qolsa, axborot tashilmaydi, signalning o’zgarishi sodir
bo’lsa ham, biroq yaxshi vaholanki bashoratlash hisoblanadi. Shunga o’xshash
kompyuterning taktli shinasidagi impulslar o’rnida axborot tashimaydi. Chunki
ularning o’zgarishi ham vaqt bo’yicha doimiy. Ma’lumotlar shinasidagi
impuslarni esa, oldindan bashoratlash mumkin emas. Shuning uchun, ular
axborotni alohida bloklari yoki qurilmalari orqali olib o’tadi.
Kodlashning ko’pchilik turlari davriy signalning biror-bir parametrini,
chastotasini, amplitudasini va fazasini yoki impulslar ketma-ketligi
potensialining belgisini o’zgartirishni qo’llaydi. Parametrlari o’zgaradigan
davriy signal eltuvchi signal yoki eltuvchi chastotadeyiladi, qachonki bunday
signal sifatida sinusoida ishlatilsa.
Agar signal shunday o’zgarsaki, uning faqat ikkita holatini farqlash
mumkin bo’lsa, u holda uning o’zgarishi axborot birligining kichik qiymati-
bitga mos bo’ladi. Agar signal ikkitadan oritq farqlanuvchi holatlarga ega bo’lsa,
u holda uning o’zgarishi bir nechta bit axborotni olib boradi.
Eltuvchi davriy signal axborot parametrining sekunddagi o’zgarishlar soni
bodlarda (baud)o’lchanadi.
Axborot signalining qo’shni o’zgarishlari orasidagivaqt davri uzatgichning
ishchi takti deyiladi.
Kanalning sekunddagi bitlar hisobidagi o’tkazish qobiliyati umumiy
holatda bod soni bilan mos tushmaydi. U bod sonidan yuqori yoki kam bo’lishi
mumkin va bu munosabat kodlash usuliga bog’liq. Agar signal ikkita farqlanish
holatidan ko’proq bo’lsa, u holda o’tkazish qobiliyati sekundda bitlar bodga

Bajardi:
Bekmetov Sh.N.
Bet 30
Tekshirdi:                  Raximov T.O.
qaraganda yuqori bo’ladi. Masalan, agar axborot parametrlari bo’lib
sinusoidaning fazasi va amplitudasi hisoblansa, bunda faza 4 ta holat bilan
farqlanadi. 0.90, 180 va 270 daraja va signalning ikkita amplituda qiymati, u
holda axborot signali 8 ta farqlanuvchi holatga ega bo’ladi. Ushbu holatda 2400
bod (takt chastotasi 2400 Hz) tezlikda ishlaydigan modem axborotni 7200 bit/s
tezlikda uzatadi. Chunki signalning bitta o’zgarishida 3 bit axborot uzatiladi.
Ikkita farqli holatli signallarni ishlatganda teskari holat kuzatilishi mumkin. Bu
shuning uchun sodir bo’ladiki, qabul qilgich foydalanuvchi axborotini ishonchli
tanib olishi uchun ketma-ketlikdagi har bit eltuvchi signalning axborot
parametrini bir necha o’zgarishlari yordamida kodlanadi. Masalan, birlik
qiymatdagi bitni kodlashda musbat qutbli impuls, 0 qiymatli bitni kodlashda
manfiy qutbli impuls bilan fizik signal har bitta bitni uzatishda ikki marta o’zini
holatini o’zgartiradi.
Bunday kodlashda liniyaning o’tkazish qobiliyati liniya bo’ylab
uzatilayotgan bod sonidan ikki marta kam bo’ladi. kanalning o’tkazish
qobiliyatiga nafaqat fizik kodlash, balki mantiqiy kodlash ham ta’sir ko’rsatadi.
Mantiqiy kodlash fizik kodlashgacha bajariladi va dastlabki axborot bitini yangi
bit ketma-ketligiga almashtirishni nazarda tutadi. Bu bilan u huddi shu axborotni
tashiydi, ammo, bundan tashqari qo’shimcha xususiyatlarga ham ega bo’ladi.
Masalan, qabul qiluvchi tomonda qabul qilingan ma’lumotlardagi xatoliklarni
qidirib toppish imkoniyatiga egaligi. Dastlabki axborotni har bitta baytini bitta
juftlik bitga tekshirilishi (kuzatib borilishi) bu misol modemlar yordamida
ma’lumotlarni uzatishda mantiqiy kodlash usulida juda tez-tez qo’llaniladi.
Mantiqiy kodlashning boshqa bir misoli bo’lib, ma’lumotlarni shifrlash bo’lib, u
ularning shaxsiyligini (maxfiyligini) umumiy aloqa kanali orqali uzatishni
ta’minlaydi. Mantiqiy kodlashda hamada ko’proq dastlabki ketma-ketlik bit
yana ham uzunroq ketma-ketlikka almashtiriladi. Shuning uchun kanalning
o’tkazish qobiliyati foydali axborotga nisbatan kamayadi.

Bajardi:
Bekmetov Sh.N.
Bet 31
Tekshirdi:                  Raximov T.O.
Kanalning halaqitbardoshligi ichki o’tkazgichlarda tashqi muhit hosil
qilayotgan shovqin sathining kamaytirish qobiliyatini aniqlaydi. kanalning
halqitbardoshligi ishlatilayotgan fizik muhit, hamda ekranlovchi va liniyaning
o’zini hosil qiluvchi halaqitlarni bostirishga bog’liq radioliniyalar kamroq
halaqitbardoshlikka, kabel liniyalari yaxshi halaqitbardoshlikka, tolali optik
liniyalar esa a’lo darajadagi halaqitbardoshlikka ega bo’lib, ushbu liniya tashqi
elektromagnit nurlanishga kamsezgirdir. Odatda tashqi elektromagnit
maydonlarning ta’siridan saqlanish uchun o’tkazgichlar ekranlanadi yoki
eshiladi.
Yaqin oxirda yig’iladigan halaqitlar (Near End Cross Talk – NEXT)
kabelning ichki manba halaqitlariga halaqitbardoshligini aniqlaydi. Qachonki
bitta juft o’tkazgichlar bo’yicha uzatgichning chiqishidan uzatilayotgan
signalning elektomagnit maydoni boshqa o’tkazgich juftiga halaqitsignalini
keltirib chiqaradi. Agar ikkinchi juftlikka qabul qilgich ulansa, u holda u foydali
signal o’rniga ichki kelib chiqqan halqitni qabul qiladi. NEXTning detsibellarda
ifodalangan ko’rsatkichi
Bunda: P
chiq
– chiqish signalining quvvati
 
P
kel.chiq
– keltirib chiqarilgan signalning quvvati.
NEXTning qiymati qancha kam bo’lsa kabel shuncha yaxshi 5-toifadagi
eshilgan juftlik uchun NEXT 100 MHz chastotada -27 dBdan kam bo’lishi
kerak. NEXT ko’rsatkichi odatda bir n echa eshilgan juftlik kabellarga nisbatan
ishlatiladi.
Nimaga deganda bunday hollarda bitta juftlikning keltirib chiqargan
halaqitlari boshqa juftlik uchun muhim qiymatlarga erishishi mumkin.
Bittalik koaksial kabel uchun (ya’ni bitta ekranlangan tomirdan tashkil
topgan) ushbu ko’rsatkich ma’noga ega emas. Ikkilik koaksial kabel uchun ham

Bajardi:
Bekmetov Sh.N.
Bet 32
Tekshirdi:                  Raximov T.O.
u qo’llanilmaydi. Bunga sabab har bitta tomirning juda yuqori darajada
himoyalanganligidir. Ba’zi bir yangi texnologiyalarda ma’lumotlarni uzatish bir
vaqtning o’zida bir nechta eshilgan juftliklarda uzatiladi. Oxirgi vaqtlarda
NEXT ko’rsatkichining modifikatsiyasi hisoblangan PowerSUMqo’llanila
boshlandi. Ushbu ko’rsatkich kabeldagi hamma uzatuvchi juftliklarni keltirib
chiqargan halaqitlarining yig’indisini aks ettiradi.
Ma’lumotlar uzatishning to’g’riligi har bir uzatilayotgan ma’lumotlar biti
uchun buzilish ehtimolligini tavsiflaydi. Ba’zan ushbu ko’rsatkich bitli
xatoliklarni jadalligi deyiladi.(Bit Error Rate, BER). BER kattalik har bir aloqa
kanali uchun qo’shimcha xatolikdan himoyalash vositalarisiz (masalan, o’z-
o’zini to’g’rilovchi kodlar yoki buzilgan kadrlarni takroriy uzatish
protokolinilari) qoidada 10
-4
-10
-6
 tolali optik aloqa liniyalarda 10
-9
. Ma’lumotlar
uzatishning to’g’riligining qiymati, masalan, 10
-4
 shuni bildiradiki, o’rtacha
10000 bitdan bitta bitning qiymati buzilaadi.
Bitning buzilishi liniyada halaqitning mavjudligi tufayli sodir bo’ladi.
Shuningdek, liniyaning o’tkazish yo’lagining chegaralanganligi signal
shaklining buzilish sabablaridan hisoblanadi. Shuning uchun uzatilayotgan
ma’lumotlar to’g’riligini oshirish uchun liniyaning halaqitdan
himoyalanganligini oshirish zarur, hamda kabeldagi keltirib chiqaruvchi
halaqitlarning sathini pasaytirish va keng yo’lakli aloqa liniyalarini ishlatish
maqsadga muvofiq.

Bajardi:
Bekmetov Sh.N.
Bet 33
Tekshirdi:                  Raximov T.O.
1.3.802.11 protokolida axborotlarni ishonchli uzatish va qabul qilish
tamoyillari
OSI modeli bilan tanishish tarmoqda ro’y berayotgan jarayonni yaxshi
tushunishga yordam beradi. Hamma tarmoqda bajariladigan vazifalar
(funktsiyalar) modelda 7 ta bosqichga bo’lingan 1.7-rasm Yuqori o’rindagi
bosqichlar ancha murakkab bo’lib, global masalalarni bajaradilar. Buning uchun
pasdagi bosqichlarni o’z maqsadlari uchun ishlatib ularni boshqaradilar. Pastda
joylashgan bosqichlar maqsadi – yuqori bosqichga xizmat ko’rsatish, yuqori
joylashgan bosqichlar uchun ko’rsatiladigan bu xizmatning mayda qismlarining
bajarilish tartibi muhim emas.
1.7-rasm. OSI modelining yetti  bosqichi
Amaliy bosqich (Application, 
) yoki ilovalar
bosqichi, u quyidagi xizmatlarni amalga oshiradi : foydalanuvchining ilovasini

Bajardi:
Bekmetov Sh.N.
Bet 34
Tekshirdi:                  Raximov T.O.
shaxsan tasdiqlaydi, masalan, fayllar uzatishning dasturiy vositalari axborot
bazasiga ega bo’lish, elektron pochta vositalari, serverda qayd qilish xizmati. Bu
bosqich qolgan 6 ta bosqichni boshqaradi.
Prezentatsiya bosqichi(Presentation, Prezentativiy uroven) axborotni
tanishtirish bosqichi, bu bosqichda axborotni aniqlanadi va axborot formatini
ko’rinish sintaksisini tarmoqqa qulay ravishda o’zgartiradi, ya’ni tarjimon
vazifasini bajaradi. Shu erda axborot shifrlanadi va deshifrlanadi, lozim bo’lgan
taqdirda ularni zichlashtiradi.
Aloqa o’tkazish vaqtini boshqarish bosqichi (Session, Seansoviy uroven)
aloqa o’tkazish vaqtini boshqaradi(ya’ni aloqani o’rnatadi, tasdiqlaydi va
tamomlaydi). Bu bosqichda abonentlarni mantiqiy nomlarini tanish, ularga ega
bo’lish huquqini nazorat qilish vazifalari ham bajariladi.
Transport bosqichi (Transport, Transport) paketni xatosiz va
yo’qotmasdan, kerakli ketma-ketlikda etkazib berishni amalga oshiradi. Shu
erda yana uzatilayotgan uzatilayotgan axborotlarni paketga joylash uchun
bloklarga taqsimlanadi va qabul qilingan axborotlarni qayta tiklanadi.
Tarmoq bosqichi (Network, Setevoy uroven) bu bosqich paketlarni
manzillash, mantiqiy nomlarni jismoniy tarmoq manziliga o’zgartirish, teskariga
ham va shuningdek paketni kerakli abonentga jo’natish yo’nalishini tanlashga
(agarda tarmoqda bir nechta abonent bo’lsa) javobgar.
Kanal bosqichi yoki uzatish yo’lini boshqarish bosqichi (data link), bu
bosqich standard ko’rishdagi paket tuzishga va boshlash hamda tamom bo’lishni
boshqarish maydonini paket tarkibiga joylashishiga javobgardir. Shu erda yana
tarmoqqa ega bo’lishni uzatishdagi xatoliklar aniqlanadi va yana qabul qilish
qurilmasiga xato uzatilgan paketlarni qaytatdan uzatishni boshqarish amalga
oshiriladi.
Jismoniy bosqich (Psical, Fizicheskiy uroven) – bu modelni eng quyi
bosqichi bo’lib, uzatilayotgan axborotni signal kattaligiga kodlashtiradi, uzatish

Bajardi:
Bekmetov Sh.N.
Bet 35
Tekshirdi:                  Raximov T.O.
muhitiga qabul qilishni va teskari kodlashni amalga oshirishga javob beradi. Shu
erda yana ulanish moslamalariga, razemlarga, elektr bo’yicha moslashtirish va
erga ulanish hamda to’siqlardan himoya qilish va hokazolarga talablar
aniqlanadi.
OSI modelidan tashqari, 1980-yili fevral oyida qabul qilingan (802 soni
yil va oyidan kelib chiqqan) IEEE Project 802 modeli ham mavjud. Bu modelni
OSI modelini aniqlashtirilgan, rivojlantirilgan modeli deb qarash mumkin.
Bu model aniqlashtirgan standartlar (802-spesifikatsiya) o’n ikki toifaga
bo’linib, ularning har biriga nomer berilgan. Ular quyidagilar :
802-1 – tarmoqlarni birlashtirish.
802-2 – mantiqiy aloqani boshqarish.
802-3 – “shina” topologiyali CSSA/CD ega bo’lish usuli mahalliy
hisoblash tarmoq va Ethernet
802-4 – “shina” topologiyali lokal tarmoq, markerli ega bo’lish.
802-5 – “halqa” toplogiyali lokal tarmoq, markerli ega bo’lish.
802-6– shahar tarmog’i (Metropolitan Area Network, MAN).
802-7 – keng miqyosda aloqa olib boorish texnologiyasi
(shirokoveshchatelnaya texnologiya).
802-8 – optotolali texnologiya.
802-9 – tovushni va axborotlarni uzatish imkoniyati bor integral tarmoq.
802-10 – tarmoq xavfsizligi.
802-11 – simsiz tarmoq.
802-12 – “yulduz” topologiyali markazni boshqarishga ega mahalliy
tarmoq (100 VG-AnyLAN).
802-3, 802-4, 802-5, 802-12 standartlar OSI model etalonning ikkinchi
(kanal) bosqichiga qarashli MAC bosqich osti tarkibiga to’g’ri keladi. Qolgan
802-spesifikatsiyalar tarmoqning umumiy masalalarini hal qiladilar.

Bajardi:
Bekmetov Sh.N.
Bet 36
Tekshirdi:                  Raximov T.O.
Ma’lumot almashinishda tarmoq hosil qilish muhim o’rin tutadi. eng
ko’p qo’llaniladigan tarmoq turlaridan biri bu mahalliy tarmoqlardir. Bu
tarmoqlar ishini tashkil etishda esa albatta zaruriy protokolinilar talab etiladi.
Hozirigi zamonaviy axborot texnologiyalarida bir necha protokolinilardan
foydalanib kelinmoqda. Bularga misol sifatida quyidagi protokolinilarni keltirish
mumkin: ARCNET, DECnet,IP, TCP, UDP, AppleTalk, TokenRing, IPX, SPX,
FDDI, HIPPI, Myrinet, QsNet, ATM, IEEE-488, USB, IEEE 1394 (Firewire,
iLink),
X.25,
Framerelay,
Bluetooth,
IEEE
802.11,
SystemsNetworkArchitecture, RapidIO.
Istalgan tarmoq ilovasi, tarmoq operatsion tizimi yoki protokolini
(masalan TCO/IP) 802.11 tarmoqda va Ethernet tarmog’idagidek yaxshi
ishlaydi. Standart 802.11 ikki turdagi jihozni-mijoz, u odatda kompyuter bo’lib,
interfeysli karta bilan kompektlangan (Network Interface Card, NIC) va imkonli
kirish nuqtasini (Access Point, AP) aniqlaydi.
Imkonli kirish nuqtasi simsiz va simli tarmoqlar o’rtasida ko’prik
vazifasini bajaradi. Imkonli kirish nuqtasi odatda o’zida uzatgich va qabul
qilgichni mujassamlashtiradi, hamda simli tarmoq interfeysini ham (802.3),
undan tashqari ma’lumotlarni qayta ishlash bilan shug’ullanuvchi dasturiy
ta’minotga  ham  ega.  Simsiz  stansiyalar  sifatida  ISA,  PCI,  PC  Card  yoki  ARD
2.4 (ARD 2.5) 802.11 standartida yoki o’zida qo’shib ishlangan. Masalan,
802.11 telefon garniturasi bo’lishi mumkin.
IEEE 802.11 standarti tarmoqning ikkita ish rejimini aniqlaydi. “Ad-
hoc” rejimi va mijoz/server (yoki infratuzilmalar – infrastructure mode
rejimlari).
Fizik sathda ikkita keng yo’lakli uzatishning radiochasatotali usuli va
bitta infraqizil diapazondagi usul aniqlangan. Radiochastotali usullar 2.4 GHz
diapazonda ishlaydilar va odatda 83 MHz yo’lakli qo’llab 2.400 GHzdan 2.483

Bajardi:
Bekmetov Sh.N.
Bet 37
Tekshirdi:                  Raximov T.O.
GHz chastota diapazonida ishlaydi. Keng yo’lakli signallarning texnologiyasi
ishonchlilikni o’tkazish qobiliyatini oshiradi.
Infraqizil diapazonda 802.11 standartda uzatish usulini amalga oshirish,
uzatilayotgan signalni uzatgich tomonidan infraqizil nurlanishda yo’naltirishga
asoslangan. Yo’naltirilgan uzatishni o’rniga nurlantirgichni va qabul qilgichni
mo’ljalini moslashtirishni talab qiluvchi shift zarur. Undan so’ng signal shiftdan
akslanib qabul qilinadi. Bunday usul yo’naltirilgan nurlantirgichlarga nisbatan
afzalliklarga ega. Biroq kamchiliklari ham bor bo’lib, shiftning talab etilishidir.
802.11 kanal sathida ikkita sath ostilardan tashkil topgan: mantiqiy
aloqali boshqarish (Logical Link Control, LLC) va tashuvchiga imkonli
ulanishni boshqarish (Media Access Control, MAC) 802.11 bu yerda LLCni va
48-bitli manzillashni ishlatdi va boshqa 802 tarmoqlardek simsiz va simli
tarmoqlarni oson birlashtiradi.
802.11 ning MAC sathi 802.3 dagi amalga oshirishga juda oxshash
bo’lib, bu yerda u umumiy tashuvchida ko’plab foydalanuvchilarni qo’llab
quvvatlaydi.Qachonki foydalanuvchi ulanish amalga oshirmoqchi bo’lsa.
Ethernet tarmog’i uchun 802.3 quyidagi Carrier Sence Multiple Access with
Collision Detection (CSMA/CD) protokolinisini qo’llaydi. U Ethernet stansiyasi
qanday simli liniyaqa imkonli ulanishni amalga oshirishini aniqlaydi va ular
to’qnashuvni qayta ishlaydilar, qidirib topadilar. Bu shunday hollarda sodir
bo’ladiki, agar bir nechta qurilma bir vaqtning o’zida tarmoq bo’ylab aloqani
o’rnatishga harakat qilsa, to’qnashishni toppish uchun stansiya bir vaqtning
o’zida ham uzatish ham qabul qilish qobiliyatiga ega bo’lishi kerak.
802.11 standarti yarim dupleksli qabul qilgich uzatgichlarni ishlatishni
nazarda tutadi. Shuning uchun 802.11 simsiz tarmoqlarda uzatish vaqtida
to’qnashishni topa olmaydi. Ushbu farqlanishni inobatga olish uchun 802.11
Carrier Sense Multiple Access with Collision Avoidance (CSMA/CA) kabi
modifikatsiyalangan (takomillashtirilgan) protokoliniini ishlatadi yoki

Bajardi:
Bekmetov Sh.N.
Bet 38
Tekshirdi:                  Raximov T.O.
Distributed Coordination Function (DCF) CSMA/CA (ACK) paketini aniq
tasdiqlash qo’llash yo’li bilan to’qnashishdan qochishga intiladi. Bu shuni
bildiradiki, qabul qiluvchi stansiya paket shikastlanmagan holda olinganligini
tasdiqlash uchun ACK paketni jo’natadi.
CSMA/CA quyidagi tartibda ishlaydi. Uzatishni istagan stansiya kanalni
testlaydi (sinab ko’radi) va agar faollik topilmasa, stansiya biroz tasodifiy vaqt
oralig’ida kutib turadi. Agar ma’lumotlarni uzatish muhiti hali ham bo’sh bo’lsa,
undan keyin jo’natadi. Agar paket butun bo’lib o’tsa, qabul qiluvchi stansiya
ACK paketni jo’natadi. Uning qabul qilinishidan jo’natuvchi tomon uzatishni
nihoyalaydi. Agar uzatuvchi stansiya ACK paketini olmasa, uning natijasida
ma’lumotlar paketi olinmagan yoki buzilgan ACK paket kelgan. U holda
to’qnashish sodir bo’ldi degan ilova qilinadi va paket tasodifiy vaqt oralig’idan
keyin qaytadan uzatiladi.
Kanal haqiqatdan ham bo’shligini aniqlash uchun kanalning tozaligini
baholash algoritmi (Channel Clearance Algorithm, CCA) ishlatiladi. Uning
mohiyati antennadagi signal energiyasini o’lchash va qabul qilingan signal
quvvatini aniqlashdan (RSSI) iborat. Agar qabul qilinayotgan signal quvvati
aniqlangan bir qiymatdan past bo’lsa, u holda kanal bo’sh deb e’lon qilinadi va
MAC sath CTS maqomni (status) oladi. Agar quvvat aniqlangan qiymatdan
yuqori bo’lsa, ma’lumotlarni uzatish protokolini qoidalari bo’yicha ushlanib
turadi. Standart kanalning band emasligini aniqlashni yana bitta imkoniyatini
taqdim qiladi. U alohida ishlatilishi mumkin yoki RSSI – eltuvchilarni tekshirish
usulini o’lchash bilan birga ishlatilishi ham mumkin. Ushbu usul yaxshiroq
hisoblanadi, nega deganda uning yordamida xuddi shu eltuvchi turining
tekshirilishi amalga oshiriladi. Bu esa 802.11 ro’yhati bo’yicha mavjuddir. Eng
yaxshi usulni qo’llash ishchi sohadagi halaqit sathining qanday ekanligiga
bog’liq.

Bajardi:
Bekmetov Sh.N.
Bet 39
Tekshirdi:                  Raximov T.O.
Shunday qilib CSMA/CA radiokanal bo’yicha imkonli bo’linish usulini
taqdim qiladi. Aniq tasdiqlash mehanizmi halaqitlar muammosini samarali
yechadi. Biroq u ba’zi bir qo’shimcha sarf harajatlarni qo’shadi, ular 802.3 da
yo’q. shuning uchun 802.11 tarmoq har doim ularga ekvivalent bo’lgan Ethernet
lokal tarmog’idan sekinroq ishlaydi.
MAC sathining boshqa bir spesifik muammosi bu –“yashirin nuqta”,
qachonki ikki stansiya ikkalasi ham imkonli kirish nuqtasini eshitishlari mumkin
bo’lgan holda bir-birlarini uzoq masofa yoki to’siq sababli eshita olmaydilar (2-
rasm). Ushbu muammoni hal qilish uchun 802.11da MAC sathda majburiy
bo’lmagan protokolini Request to Send/Clear to Send (RTS/CTS) qo’shilgan.
Qachonki ushbu protokolini ishlatilsa uzatuvchi stansiya RTSni uzatadi va CTS
bilan imkonli kirish nuqtasidan javob kutadi. Chunki tarmoqdagi barcha
stansiyalar imkonli kirish nuqtasi (tochku dostupa) ning CTS signalini
eshitishlari mumkin. CTS signali o’zining uzatishi bilan ularni bekor qilishi
mumkin, bu esa uzatuvchi stansiyaga ma’lumotlarni uzatishni va ACK paketini
to’qnashishlarsiz qabul qilish imkonini beradi. Chunki RTS/CTS tarmoqqa
qo’shimcha ustama sarf-harajatlarni qo’shadi. U odatda juda katta hajmdagi
paketlar uchun qo’llaniladi. Ular uchun takroriy uzatish juda qimmatga tushishi
mumkin.
1.8-rasm. “Yashirin nuqta” muammosining namoyon bo’lishi.
Nihoyat 802.11 MAC sathi CRC ni hisoblashga va paketlarni
fragmentatsiya qilish imkonini taqdim qiladi. Har bitta paket o’zining CRC
nazorat summasiga ega hisoblanadi va paketga biriktiriladi. Bu yerda Ethernet

Bajardi:
Bekmetov Sh.N.
Bet 40
Tekshirdi:                  Raximov T.O.
tarmog’idan farqlanish kuzatiladi. Ularda xatoliklarni qayta ishlash bilan yuqori
sathdagi protokollar shug’ullanadi. (masalan, TCP). Paketlarni fragmentatsiyasi
katta paketlarni radiokanal bo’yicha uzatishda kichikroq paketlarga bo’lishga
imkon beradi va bunday bo’lish “zich joylashgan” muhitlarda yoki muhim
halaqitli hududlarda juda foydali bo’ladi. Chunki kichik paketlarda
shikastlanishga ham kichik imkoniyat bo’ladi. Ushbu usul ko’pchilik hollarda
takroriy uzatish zaruriyatini kamaytiradi va shunday qilib butun simsiz
tarmoqning samaradorligi oshadi. MAC sath qabul qilingan fragmentlarni
yig’ish uchun mas’ul bo’lib, yuqori sath protokolinilari uchun ushbu jarayonni
“shaffof” qiladi.
802.11 MAC sathi mijoz imkonli kirish nuqtasiga qanday qilib
ulanishiga mas’ullikni olib boradi. Qachonki 802.11 ni mijozi bir yoki bir nechta
imkonli kirish nuqtasining tas’ir doirasiga tushib qolsa, u signalning quvvati va
kuzatilayotgan xatoliklar sonining qiymati asosida ulardan birini tanlaydi va
unga ulanadi. Mijoz imkonli kirish nuqtasiga ulanganligini tasdiqlovchi signalni
olgandan so’ng, u oz’I ishlayotgan radiokanalga sozlanadi. Vaqti vaqti bilan u
802.11 ning hamma kanallarini tekshiradi. Bu shu maqsadda qilinadiki, boshqa
imkonli kirish nuqtalari yana ham yuqori sifatli xizmat ko’rsatishni taqdim qilish
yoki qilmasligini ko’rish uchun. Agar shunday imkonli kirish nuqtasi bo’lsa,u
holda stansiya unga o’zining chastotasiga sozlanib ulanib oladi (3-rasm).
1.9-rasm. Imkonli kirish nuqtasi uchun kanallarni to’g’ri tanlash
yordamida tarmoqqa ulanishning tasvirlanishi.

Bajardi:
Bekmetov Sh.N.
Bet 41
Tekshirdi:                  Raximov T.O.
Imkonli kirish nuqtasi atrofida siljish signalning susayishi hisobiga kelib
chiqadi. Boshqa vaziyatlarda takroriy ulanish binoning radiochastota tavsiflarini
o’zgarishi tufayli yoki dastlabki imkonli kirish nuqtasi orqali kata tarmoq trafigi
tufayli sodir bo’ladi. Oxirgi holatda protokoliniining ushbu funksiyasi
“yuklamaning me’yorlashishi” dek mashhur, chunki uning bosh vazifasi –
umumiy yuklamani simsiz tarmoqqa barcha tarmoq infratuzilmasining
imkoniyatlarini samarali taqsimlashdir.
Dinamik ulanish va qayta ulanish jarayoni tarmoq ma’muriyatiga simsiz
tarmoqlarni juda keng qamrab olish bilan o’rnatishga imkon beradi. Bu
to’siluvchi “uya”larni qisman yaratish hisobiga amalga oshiriladi. Buning ideal
varianti shundayki, unda qo’shni to’siluvchi imkonli kirish nuqtalari har xil
DSSS (Direct Sequence Spread Spektrum) kanallarni ishlatadi. Sababi bir-biri
bilan ishlaganda bir birlariga halaqit hosil qilmaslik uchun.
Video yoki ovoz ma’lumotlar oqimlari 802.11 spetsifikatsiyasida MAC
sathida Point Coordination Function (PCF) vositasida qo’llab-quvvatlanadi.
Unga qarama-qarshi Distributed Coordination Function (DCF). Bu yerda
boshqaruv hamma stansiyalar o’rtasida taqsimlangan. PCF rejimida faqat
imkonli kirish nuqtasi kanalga ulanishni boshqaradi. Agar PCF ga ulangan BSS
o’rnatilgan bo’lsa, PSF va CSMA/CA rejimida ishlash oraliqlari uchun vaqt bir
tekis taqsimlanadi. Tizim PCF rejimida bo’lsa, imkonli kirish nuqtasi hamma
stansiyalarni ma’lumotlarni olish predmetiga so’rab ko’radi. Har bitta stansiyaga
aniq belgilangan vaqt oralig’i ajratiladi. U tugashi bilan keyingi stansiyani
so’rab ko’rish amalga oshiriladi. Hech bir stansiya, so’roq qilinayotgandan
tashqari, ushbu vaqtda uzatishni amalga oshirolmaydi. Chunki PCF har bitta
stansiyaga aniq bir vaqtda uzatish imkoniyatini beradi. Unda minimal kutish
vaqti kafolatlanadi. Bunday sxemaning kamchiligi shuki, imkonli kirish nuqtasi
hamma stansiyani so’roq qilishni amalga oshirishi zarur. Bu esa katta
tarmoqlarda g’oyatda samarasiz bo’ladi.

Bajardi:
Bekmetov Sh.N.
Bet 42
Tekshirdi:                  Raximov T.O.
Tashuvchiga ulanishni boshqarish munosabati bo’yicha qo’shimcha
MAC 802.11 mobil qurilmalarni batareyalari xizmat qilish muddatini oshirish
uchun energiyani tejash rejimini qo’llab-quvvatlaydi. Standart energiya
iste’molini ikkita rejimini qo’llab-quvvatlaydi. Bular: “Davomli ishlash rejimi”
va “Energiyani tejash rejimi”. Birinchi holatda radio har doim ulangan holatda
bo’ladi. Shu vaqtning o’zida ikkinchi holatdagi kabi radio aniq bir vaqt
oralig’ida imkonli kirish nuqtasi jo’natadigan “yonib o’chuvchi” signallarni
qabul qilish uchun davriy ravishda ulanib turadi. Ushbu signallar o’ziga qaysi
stansiya ma’lumotlarni qabul qilishi zarurligi to’g’risidagi axborotlarni oladi.
Shunday qilib, mijoz yonib o’chib turuvchi signalni qabul qilishi mumkin,
ma’lumotlarni qiabul qilish, keyin yana yangidan “uyqu” rejimiga o’tkazish
kabi.
Potensial kodlashda 0 va 1 axborot bitlari kuchlanishning to’g’ri
burchakli impuls ko’rinishida uzatiladi. Matematika va fizika kursidan ma’lumki
istalgan funksiyani va mos holda istalgan signalni (soddalashtirish uchun
funksiyaga qo’yilgan cheklanishlarni e’tiborga olmaymiz) diskret ko’rinishda
yoki garmonikalarning uzluksiz to’plami sinusoidal signalning aniq tartibda
tanlangan og’irlik koeffisiyentlari va chastotalari ko’rinishida tasavvaur qilish
mumkin. Bunday ko’rinishlar Fure o’zgartirilishlari deyiladi. Garmomik
signallarning chastotalari esa funksiyaning spektral yoyilishini tashkil qiladi.
Uzunligi T bo’lgan to’g’ri burchakli impuls uzatilganda signalning
spektri ushbu funksiya bilan tavsiflanadi.
Bunda: f – spektr tashkil etuvchisining chastotasi.

Bajardi:
Bekmetov Sh.N.
Bet 43
Tekshirdi:                  Raximov T.O.
1.10-rasm. T uzunlikli to’g’ri burchakli impulsning spektri.
Signal spektrining cheksizligiga qaramay eng salmoqli garmonikalar,
ya’ni natijalovchi signalga muhim ulush kirituvchi, uncha katta bo’lmagan
chastota sohasiga mujassamlangan bo’lib, uning kengligi impulsning uzunligiga
T teskari mutanosibdir. Shunday qilib, yaxshi darajadagi aniqlik bilan dastlabki
signalni uning kengligi impuls uzunligi T ga teng bo’lgan spektral yo’lakdagi
garmonikalarning bir-biriga yaqinlashishidek tasavvur qilish mumkin. Shunga
mos holda, impulsning uzunligi qancha kichik bo’lsa, bunday signal shuncha
katta spektral diapazonni egallaydi. Uzatilayotgan signalning
halaqitbardoshligini oshirish uchun, ya’ni signalning bexato tanilishini
ehtimolligini oshirish uchun qabul qilish tarafda shovqin sharoitida keng
polosali signal usuliga o’tishdan foydalanish mumkin. Bunda dastlabki signalga
ortiqchalik qo’shiladi.
Buning uchun har bir uzatilayotgan axborot bitiga aniq bir kod kiritiladi.
Bular ketma-ketliklardan tashkil topgan bo’lib chiplar deb ham ataladi.
1.11-rasm. Shovqinsimon kodlar qo’shilganda signal spektrining
o’zgarishi.

Bajardi:
Bekmetov Sh.N.
Bet 44
Tekshirdi:                  Raximov T.O.
To’g’ri burchakli impuls ko’rinishidagi axborot biti yana ham maydaroq
ketma-ketliklarga bo’linadi va ular chiplar-impulsideb ataladi. Natijada
signalning spektri muhim ravishda kengayadi. Chunki spektr kengligini yaxshi
aniqlik darajasi bilan bitta chipning uzunligiga teskari mutanosib deb hisoblash
mumkin. Bunday kodli ketma-ketliklar tez-tez shovqinsimon kodlar deyiladi.
1.1-jadval. Barker ketma-ketligi avtokorrelyatsiya funksiyasini hisoblash.
Surish
Ketma-ketlik
Korrelyatsiya
natijasi
0
1
1
1
0
0
0
1
0
0
1
0
-1
1
0
1
1
1
0
0
0
1
0
0
1
-1
2
1
0
1
1
1
0
0
0
1
0
0
-1
3
0
1
0
1
1
1
0
0
0
1
0
-1
4
0
0
1
0
1
1
1
0
0
0
1
-1
5
1
0
0
1
0
1
1
1
0
0
0
-1
6
0
1
0
0
1
0
1
1
1
0
0
-1
7
0
0
1
0
0
1
0
1
1
1
0
-1
8
0
0
0
1
0
0
1
0
1
1
1
-1
9
1
0
0
0
1
0
0
1
0
1
1
-1
10
1
1
0
0
0
1
0
0
1
0
1
-1
11
1
1
1
0
0
0
1
0
0
1
0
11
1-jadvaldan ko’rinadiki, Barker ketma-ketligi aniq ifodalangan
avtokorrelyatsiyali cho’qqiga ega bo’lib, funksiya o’z-o’ziga mos holda ustma-
ust tushadi. Shunga o’xshash hisoblashlarni olib borib, boshqa ketma-ketliklar
shunga o’xshash xossaga ega emasligiga ishonch hosil qilish qiyin emas, ya’ni

Bajardi:
Bekmetov Sh.N.
Bet 45
Tekshirdi:                  Raximov T.O.
bir nechta korrelyatsiya cho’qqilariga ega. Ular muhim ravishda uzatilayotgan
signalning halaqitbardoshligini kamaytiradi.
Qabul qilgichda olingan signal Barker kodiga (signalning korrelyatsiya
funksiyasi hisoblanadi) natijada u tor polosali bo’lib qoladi. Shuning uchun, uni
ikkilangan uzatish tezligiga teng bo’lgan tor polosali chastotada filtrlaydilar.
Dastlabki keng polosali signal polosasiga tushgan istalgan halaqit Barker kodiga
ko’paytirilgandan keyin, aksincha, keng polosali bo’lib qoladi. Shuning uchun
tor axborot polosasiga faqat halaqitning bir qismi tushadi. Uning quvvati qabul
qilgich kirishidagi halaqitdan taxminan 11 marta kichik.
Shuning uchun, nisbiy faza modulyatsiyasining o’zi ketma-ketlikning
aynan alohida chiplariga qo’llaniladi. To’g’ri burchakli impulsning spektr
kengligini uning uzunligiga teskari mutanosibligini e’tiborga olib, aniqrog’i 2/T,
1 Mbit/s axborot tezligida Barker ketma-ketligida alohida chiplarning
takrorlanishi 11 Mchip/s, bunday signalning spektr kengligi – 22 MHz, chunki
bitta chipning uzunligi 1/11 mks ekanligini hisoblash qiyin emas.
1 Mbit/s axborot tezligi IEEE 802.11 standartida majburiy hisoblanadi
(basic access rate), lekin 2 Mbit/s tezlikda ham axborot uzatilishi mumkin
(enhanced access rate). Ushbu tezlikda ma’lumotlarni uzatish uchun nisbiy faza
modulyatsiyasi ishlatilad, biroq endi kvadraturali (DQPSK). Bu axborot tezligini
ikki barobar oshirishga yordam beradi. Bu bilan spektrning kengligi oldingidek
o’zgarishsiz qoladi, ya’ni 22 MHz.
802.11 protokolinisi standartida 1 va 2 Mbit/s tezlikdan tashqari 5,5 va
11 Mbit/s tezliklar ham majburiy hisoblanadi. Bunday tezliklarda endi spektrni
kengaytirishni boshqacha usullari qo’llaniladi.
IEEE 802.11 protokolining hozirgi versiyasida komplemantar kodlar
(Complementary Code Keying, CCK) bilan kodlashning bir qancha usullarini
qo’llab kodlash ishlatiladi.

Bajardi:
Bekmetov Sh.N.
Bet 46
Tekshirdi:                  Raximov T.O.
CCK kodlarning qo’llanilishi 11 Mbit/s tezlikda bitta simvolga 8 bitni
kodlashga imkon beradi va 5,5 Mbit/s tezlikda simvolga 4 bitni kodlash
imkonini beradi. Bu bilan kodli ketma-ketliklarning o’zi 8-chipli hisoblanadi va
11 Mbit/s uzatish tezligida bitta simvolga 8 bit kodlashda sekundiga 1,375
megasimvolli simvolli tezlik mos keladi ( 11/8 = 1,375 ). Shunga o’xshash
simvolli tezlik, 5,5 Mbit/s uzatish tezligida ham ishlatiladi. Bunday tezlikda bitta
simvolga faqat 4 bit kodlanadi.
Umumiy qiziqishni CCK – kodlarining o’zi uyg’otadi. Oldin CCK –
ketma-ketlik deyilganda nima tushuniladi, shuni aniqlab olamiz. Noldan farqli
istalagan siklik siljish uchun ularning avtokorrelyatsiya funksiyasi yig’indisining
uzunligiga teng bo’lgan ikkita CCK –ketma-ketlik uchun har doim nolga teng.
Shundan kelib chiqib avtokorrelyatsiya funksiyasi uning siklik
siljishdagi ketma-ketliklarning juftma-juft ko’paytmalarning yig’indisi kabi
aniqlanadi. Birinchi ketma-ketlikni elementlarini a
i
  orqali  b
i
 orqali esa ikkinchi
ketma-ketlikni elementlarini belgilaymiz. U holda j elementlarga siklik siljish
uchun n uzunlikdagi birinchi ketma-ketlik uchun avtokorrelyatsiya funksiyasi
quyidagicha yoziladi.
Xuddi shunday ikkinchi ketma-ketlik uchun avtokorrelyatsiya funksiyasi
quyidagi ko’rinishni oladi.
Bu bilan ikkita ketma-ketlik komplementarli deyiladi, agar

Bajardi:
Bekmetov Sh.N.
Bet 47
Tekshirdi:                  Raximov T.O.
Shunga o’xshash komplementarli ikkilik ketma-ketliklarning elementlari
faqat +1 va -1 qiymatlarni qabul qilsa, kompleks sonlarning yoki ko’p fazali
(Polyphase Codes) ketma-ketlik to’plamiga komplementar ketma-ketliklarni
aniqlash mumkin.
1.2-jadval.
Birinchi ketma-ketlik
(j)
Ikkinchi ketma-ketlik
(j)
(j)=d
(j)
1
1
1
1
1 1 1
1
 1
1
6
1
1
1
1
1 1 1 1
1
 1
1
1
1
 1
1
 1
 1
 1
1
 1
1
1 1 1
4
1
1 1 1 1
1
1
1
 1
 1
1
 1
1 1 1 1
1
1 1 1 4
1
 1
1 1 1 1
1
1
1
 1
1
1
 1
1
 1
 1
1
1
1
1
1
 1
1
 1
1
 1

Bajardi:
Bekmetov Sh.N.
Bet 48
Tekshirdi:                  Raximov T.O.