Глобал муаммолар

Минтақавий ҳамкорликнинг Осиё форматими ёки Евроосиё форматими?

2000-йиллар бошида профессор Ф. Старр одилона қайт этганидек, “Янги иқтисодий стратегия (АҚШники – Г. Й.) Афғонистон масаласи минтақавий аҳамиятга эга эканини ҳамда Марказий Осиёнинг қолган қисми, Покистон, Ҳиндистон, Хитой, Эрон ва бошқа мамлакатлар манфаатларига ҳам дахл қилишини тан олади, шунга кўра, у минтақа даражасида ҳал этилиши керак. Бундай стратегия ҳаммага фойда келтиради ва ҳеч бир томонга қарши қаратилмаган… Афғонистон ва Марказий Осиё орқали қитъа транспорт йўлаклари очилиши муқаррар. Ягона масала уни АҚШ кўмагида тезлаштиришда қолади.. Бу масалада ғолиблар ёки ютқазганлар бўладими? Бунақа бўлиши шарт эмас…”[4].
Бироқ шу пайтгача минтақавий ҳамкорликнинг қайси формати маъқулроқ экани масаласи юзасидан тортишувлар тинмаяпти. Икки томонлама битимлар, ШҲТ сингари кўп томонлама бирлашмалар ва ҳк. даражасида ҳамма нарса синаб кўрилди ҳисоб.
Лекин юк ҳамон турган жойида турибди… Давлатларнинг аниқ мувофиқлаштирилган ва жипслашган иттифоқи ҳали ҳам йўқ. Бу нима билан боғлиқ бўлиши мумкин? Назаримда, унинг асосида бир-бирига яқин реал ижтимоий-маданий муҳит ва унга хос бўлган сиёсий маданият йўқлиги ётади.
Масалан, Евроосиё иқтисодий иттифоқи (ЕОИИ) негизида давлатларнинг сиёсий ва иқтисодий мақомидаги тафовутлардан ташқари, энг аввало, сиёсий маданиятлардаги фарқ ётибди. Давлат бошқаруви институтлари фаолияти сиёсий маданиятга таянади ва у одамлар, жумладан, давлат етакчилари хулқ-атворини белгилаб беради.
Саноати ривожланган ва аҳолисининг кўпчилиги шаҳарларда яшайдиган Россия билан модернизациянинг мураккаб ва узоқ йўлини босиб ўтаётган, аҳолисининг асосий қисми қишлоқ жойларда яшайдиган Марказий Осиё мамлакатларининг умумий сиёсий маданияти ҳақида қандай гап бўлиши мумкин? Буни англаш учун Марказий Осиёдан борган меҳнат мигрантларининг Россиядаги шароитга кўникиши билан боғлиқ ижтимоий-маданий муаммоларни ҳамда то шу кунгача ягона овоз бериш тизими бўлмаган ЕОИИнинг етарли даражада самарали бўлмаган 20 йиллик фаолиятини эсга олишнинг ўзи кифоя.
Бир-бирига рисоладагидек мос келадиган сиёсий маданиятлар мавжуд эмаслиги тушунарли, ҳар доим у ёки бу минтақанинг ўзига хос хусусиятлари билан ҳисобалашишга, манфаатларнинг ўзаро қабул қилса бўладиган мувозанатини яратишга тўғри келади. Аммо вақт кўрсатишича, ҳудудий, тарихий-маданий ва диний нуқтаи назардан ўзаро яқин ва бир-бирига ўхшаш ижтимоий-иқтисодий муаммоларга дуч келаётган жамиятлар ҳақида гап кетганда, исталган натижага эришиш осонроқ бўлади.