Global, regionlıq hám jergilikli kólemdegi ekologiyalıq máseleler

Global ekologiyalıq máseleler hám olardıń aqıbetleri
Házirgi waqıtta insan iskerligi tásirinde biosferanıń cfzgarishi júdá tezlik menen barayapti. Insan Jer kurrasining túsin ózgertiwde úlken geologik kúsh retinde payda bolǵanın v. I. vernadskiy tárepinen takidlab ótilgen edi. Insannıń tábiy processlerden nadurıs paydalanıwı nátiyjesinde XX ásirdiń ortalarında ekologiyalıq máseleler júdá háwij alıp ketti. Ekologiyalıq mashqala degende insannıń tábiyaatqa kórsetip atırǵan tásiri menen bog^liq túrde tábiyaattıń insanǵa reakciyası, yaǵnıy onıń ekonomikasında, turmısda xojalıq áhmiyetine iyelik etiw bolǵan processler, tábiy xodisalar menen baylanıslı bolǵan hár qanday xodisa túsiniledi. (ıqlım ózgeriwi, haywanlardıń jalpı kóship ketiwi) tábiyaat daǵı teń salmaqlılıqtıń aynıwı áqibetinde túrli kólemdegi ekologiyalıq máseleler formalanmokda. Olardı tómendegi gruppalarǵa ajıratıw múmkin. Global ekologiyalıq máseleler dúnya boyınsha gúzetiletuǵın tábiy, tábiy antropogen hám sap antropogen tásirinler nátiyjesinde júzege kelip ulıwmadunyalıqatga tiyisli bolıp tabıladı. Áne sonday ekologiyalıq mashqalalardıń geyparaları menen tanısamız :
Atmosferanıń qapırıqiqish xodisasi. Keyingi jıllarda atmosfera quramındaǵı SO2 muǵdarı artıp baratırǵanlıǵı málim bolıp qaldı.
Nátiyjede Yer yuzasining harorati aqırǵı 100 jıl ishinde 0, 5- 1, 0 gradus arttı. Íqlımdıń keń kólemde ózgeriwi atmosferanıń sanaat shıǵındıları hám avtotrasnportlardan shıǵıp atırǵan gazlar menen bogMiq, Jer maydanınıń global jılıwı, yaǵnıy atmosferanıń qapırıqiqishi SO2 dıń hawa quramında artıp ketiwi, ormanlardıń kesiliwi, toshko'mir hám benzin sıyaqlı yoqilg^ilarning janıwınan atmosferada toplantuǵın SO2 gazı sebepli bolıp tabıladı. Áne sol zaylda jaǵday ózgermeytuǵına XXI ásirdiń ortalarında jer maydanınıń temperaturası 1, 5-4, 5 gradusqa shekem artpaqtası múmkin. Ozonosfera atmosferanıń zárúrli strukturalıq bólegi esaplanıp, ol ıqlımǵa hám jer maydanı daǵı barlıq tiri organizmlerdi nurlanıwdan saqlap turadı. Atmosfera daǵı azonning eń zárúrli ózgesheligi onıń mudami ónim bcflib hám bóleklenip turıwı bolıp tabıladı. Ozon quyash nurları tásirinde kislorod, azot oksidi hám basqa gazlar qatnasıwında payda boladı. Ozon kúshli ultrafioletoviy nurlardı yutib qalıp jer júzindegi tiri organizmlerdi qorǵaw etedi. Ultrafioletoviy nurlar muǵdarınıń artpaqtası tiri organizmlerge unamsız tásir etedi. Házirgi dáwirde freonlardan keń paydalanıw sebepli hám de aviatsiya gazları, atom bombalarini portlatishlar atmosferada etarli muǵdarda ozon toplanıwına múmkinshilik bermey atır. Analizlerge kóre radioaktiv pataslanıw eń havfli orında turadı, sebebi radioaktiv pataslanishda daslep biologiyalıq dúnya saldamlı zálel kóredi hám kútá úlken radiusda da tásir etiw ózgeshelikine iye, eń ashınarlısı insan sog'ligiga júdá havfli tásir etip, onıń keleshek áwladlarına genler arqalı tásir etiwi menen basqa pataslanıw túrlerinen parıq etedi.
Salmaqli megallar menen pataslanishning havfli tárepi sonda, birinshiden, salmaqli megallar menen pataslanishni vujudga keltiretuǵın faktorlar hám derekler kóp (kólikler hám sanaat - kárxanaları ) bolıp, ekinshiden, topıraq oramında saqlanıw (dárz ketiw) múddeti bir neshe mıń jıllarǵa teń.
Topraqlardı túrli shıǵındılar menen pataslanıwı joqarıdaǵı pataslanishlar katori júdá kóp esaplanadı. Onıń havfli tárepi sonda, túrli shıǵındılar insan tásiri hám sanaat kárxanaları tárepinen kútá úlken muǵdarda topıraq oramına toplandı. Arnawlı shıǵındılar ko'miladigan 'qabriston' lar jıllar dawamında átirap - ortalıq topıraq oramına unamsız tásir etedi. Shıǵındılar uwlı zatlı ózgesheligi boyınsha tómendegi gruppalarǵa ajratıladı (3- keste). Shıǵındılar tiykarınan ximiyalıq quramına hám tásir etiw ózgeshelikig kóre bir- birinen parıq etedi. Topıraq oramına kóbirek tuwrınan - tuwrı islep shıǵarıw sanaatı hám xojalıq shıǵındılar túsedi. Qayta islew sanaatı hám basqa túrdegi shıǵındılar salıstırǵanda kemrek. Topıraq oramın ximiyalıq pataslanıwında túrli faktorlar jetekshi orın iyeleydi. Pataslanǵan topraqlar tómendegi kategoriyalarga bólinedi Aral teńizi hám ol jaǵdayda yondosh aymaq Orta Aziya regionlıq social ekosistemasining arqaında jaylasqan. Ulıwma maydanı 47 mıń km2 xalıq sanı 3 mln kisiden artıqlaw. Sovet hákimyati jıllarında ilgeri kóshpelinchi sharbashılıq hám suwǵarılatuǵın dıyxanshılıq ámeldegi bolǵan. Aral buyi jedel suwǵarıwǵa tiykarlanǵan kóp tarmaqlı awıl xojalıq islep shıǵarıw úlkesine aylandı. 1950 jıl Aral qáwipzasida 2, 9 mln gektar jer sug'orilardi. Házirge kelip suwǵarılatuǵın jer maydanı 7 mln ga jetti.
Bulmanlar birlespede jámi paxtanıń 95 payızın, salınıń 40 payızın, mıywe hám júzimniń úshten den bir bólegin beredi. Aralning suw sisteması normaǵa jaqın bolǵan dáwir salıstırǵanda hár jılı awıl xojalıq islep shıǵarıw kólemi 3, 8 den 15, 8 mln ge shekem ósip bardı. Xalıq tez kóbeyiwine qaramay jan basına dáramat 1, 8 ret asdı.
Aral teńizi kontinent ishkerisidagi suwı oqib shıǵıp ketpeytuǵın tuzli hám de teńiz hám kóp páziyletlerine iye suw háwizi bolıp tabıladı. Ol Kazaxstan hám Ózbekstan Respublikalardıń tropic shóli sırtında jaylasqan. Teńizge Amudarya hám Sirdaryo suw jetkezip beredi.
Teńiz suw jaǵdayı bir tárepden joqarı pikir etilgen dáryalardıń suw keltiriwi, ikinchi tárepden suw maydanı daǵı puwlanıwlar menen júzege keledi. Bul jaǵdaylar ıqlımlıq geotektonik hám antropogen faktorlar teńizdiń morfologiyalıq tárepleri menen baylanıslı 60 jıllarǵa shekem Aral teńizi salıstırǵanda turaqlı edi. Amudarya hám Sirdaryoning oǵan tutasıwshı suwi (jılına 56 km3) hám jawın -shashin suwi (9 km3) teńiz maydanınan bug'lanadigan suw kólemin 65 km3 qaltalardı. Bunda suw hafzasi maydanı 67 mıń km2 ni kólemi 1064 km2 ni eń tereń jayı 69 rawajlandırıw ushın lqaytarilmas suw tutınıwınıń ósiwi sonıń menen birge qatar jıllardaǵı qurǵaqlıq Aral teńizine dárya suwi quyilishining az-azdan azayıwına hátte pútkilley toqtap qalıwǵa alıp keledi. 90 jıllar baslarına kelip teńizdiń júzesi 38 metrge shekem pasaydi, suw kólemi 400 km3 ke shekem kemeydi. Minerallashuv 21 gr/l ga kóbeydi. Paxta maydanların suwǵarıw ushın suwdan bejtartib paydalanıw keyingi jıllarda aral teńizine Amudarya hám Sirdaryo suwining keskin qısqarıwına alıp keldi. Teńiz júzesi 14 metardan zıyat pasaydi, suw maydanı 60 jıllar baslarıdagiga salıstırǵanda úshten birge kemeydi. Suw kólemi 60 % ga kemeydi. Amudarya hám Sirdaryo tómen aǵıslarında dáryaları suwınıń sapası jamanlasdı. Tutınıwǵa derlikk jaramay qaldı. Jerleri qurg'oqlashib kebirlenip atır. Ekologiyalıq sisteması haywanot hám ósimlik dunpyosi tereń krizisqa uchramoqda. Suwǵarılatuǵın jerlerdiń topıraq ónimliligi pasaymoqda. Nátiyjede adamlar salamatlıǵı ushın qáwipli ekologiyalıq hám sanitar epidemiologic jaǵday vujudga kelip atır. Házir (1985-90 ) Aral teńiziniń qurib qalǵan tubi 26 mıń km2 ge shozılǵan. Áne sol maydannan Aral teńiziniń hámme tárepke million tonnaǵa jaqın qum hám shań ushıp baradı. Keyingi jıllarda ıqlım talay jamanlasdı. Aral teńiziniń sheginiwi nátiyjesinde payda bolǵan qurin qaqshab jatqan jerler samal kóteretuǵın shań shań hám duzlar óshog'i bolıp tabıladı. Shań -shań 200 km den da uzaqqa jetip baradı. Atmosferaǵa hár jılı 15 mln tonnadan 75 mln tonnaǵa shekem shań kóteriledi. Keyingi jıllarda Ózbekstan ilimpazları Aral teńiziniń qurigan [tubini nátiyjeni ámelde qollanıw etdiler. Ayrıqsha faza materiallarınan keń paydalanildi, ayrosuratlarga alıw ótkerildi. Amudarya deltasi tiykarınan jumsaq qumlaq jer hám alyuvial (dárya suzlari oqizib kelgen) jınıslardan shólkemlesken, kem kebirlengen. Bul jerde samal hám suwdan dárz ketiw uyqaslasıp, oylı-shuqır quramalı relf payda etedi. Bekkemalangan qumlaq maydanlarda kóp jıllıq ósimlikler - saksovul, jıńǵıl, toǵay nálleri hám basqalar jaqsı rawajlanıp atır. Aralning arqa bólegindegi 1 mln gektarlı oqtepa arxepalegi duzlar toplanıwınıń eń iri derekyi bolıp tabıladı. Bul arxepelak qızılqum arqa arqa bóleginiń dawam etip kelgen tómen bálent hám ariqsimon qumınan qáliplesken. Bálentligi 10 -15 metr.
Aral teńizi tubining qurigan sheńberi mikrorelifi qatlamlar litalogiyasi kórip barıwdıń jedelligi hám jer astı suwinign tereń yamasa maydan jaylasqanlıǵına qaray galageo ximiyalıq processlerdiń uzaq dawamlı basqıshı ótedi. Teń salmaqlılıq, iklim ugarpishlari, kúshli shurlangan, tukay usimliklari. Sanitar- epidemiologik jaǵday.
1 Respublikamızda tábiyaattı muxofaza etiwdiń mintakaviy qásiyetleri kuyidagilardan ibarat.
Kishlok xujaligi hám sanaat islep chikarishi menen boglik jaǵdaydaǵı salıstırǵanda kishi aymaqta xalıq qısıqlıǵı. Sol sebepli insannıń ximiyalastırıw xujalik hám xojalıq iskerligi nátiyjesinde - átirap ortalıqǵa unamsız tásiri bilinedi. Suw resurslariniń tankisligi odan sugorish sanaat, xojalıq turmıs tarawlarında keń paydalanıw jáne onıń pataslanıwı. Respublika taptıń bir kismi tog aralıqlarında bulgani ushın tábiyaat - iklim qásiyetleri menen qáwipli zona esaplanadi. Oraylıq Aziyada suw resurslarınan negizsiz hám nourin paydalanıw nátiyjesinde Aral hám Aral buyi mashqalası payda boladı.
Jerlerdiń kayta shurlanishi hám suwdiń yaroksizligi kúsheyip barmokda. Usimliklardan paydalanıw, sharbanı tártipsiz utlatish, tábiy tábiyat kórinisine rekracion tazziik respublika daǵı ekotizimlarning maxsuldorligining azayıwǵa alıp keledi.
Aral teńizi ilgeri vaktda dúnyadaǵı úlken ishki teńizlerden barlıǵı esaplanıp, odan balıkchilik, ańshılıq, transport rekracion maksadlarda paydalanilar edi.. Teńiz suw rejimin oǵan kuyiladigan Amudarya, Sirdaryo Jer astı suwi xamda atmosfera yoginlari túsiwi sırtdan suwdiń buglanishi tashkil etardi.
Sugoriladigan dexkonchilikning rawajlanıwı nátiyjesinde sugorishga paydalıniladigan kaytmas suw hám kurgokchilik jıllari Amudarya hám Sirdryoning del'tasiga kuyilaligan suw mikdori kemeydi.
Sonday kilib házirgi vaktda teńizdiń beti 1961 jıl salıstırǵanda 16, 8 m ga pasaydi. 1994 jıl 36, 6 m. Bunda teńizdiń kolemi úsh ret, maydanı bolsa eki ret shurlanish dárejesi 9 -10% ten 34-37 g/l ga arttı.
Házirgi kúnde teńiz betiniń tómenlewi jılına 80-110 sm ni tashkil etse kirgok chizigi 60 -80 km pasayib ashılıp kolgan Jerler 23 mıń kv km ni quraydı.
Amudarya hám Sirdaryoning kuyi okimlarida suwdiń sapası jamanlasdı xamda ıshıw ushın yaroksiz bulib koldi. ekologiyalıq sistemalar usimlik hám xayvonlar chukur inkirozga uchrayapti.
1. Aral teńizi kurishi jáne onıńsh okibatlari
2. Aral buyi usimlik xayvonot dúnyası daǵı uzgarishlar
Uzbekistonda usimlik hám xayvonlarni urǵanıw hám ekologiyası.
1) Uzbekitonda usimliklarni urǵanıw hám ekologiya
2) Uzbekistonda xayvonlarni urǵanıw hám ekologiya
Ilimiy yunalishlar, S. Tapov, P. Karovin, Z. Zokirov, M. Jeńimpazov, I. Grametov, S. Soxobiddinov, M. Nabiev, I. vvedenkiy, A. Butkov usılar usimliklari fiziologiyasi, xayvonlar ekologiyası.
Usimliklar dúnyasın urǵanıwǵa bagishlangan ilimiy tadkikot jumısları tiykarınan ekologiyalıq florogenetik hám fitocenologik yunalishlarda alıp barıldı. Urta Aziya usimliklari alamini urǵanıw S. Popov, P. Korovin, Z. Zo kiro v,... M. Muzafforov. I. Trashtov. R. Saxobiddinov M Nabiev. I. Rved enkiy A-Butkov sıyaqlı faktorlarınıń atı menen boglik. Ilimiy yunalishlar usimliklar álemin úzliksiz analiz etiw geobatik jixatidan urǵanıw, olardan okilona paydalanıw yullarini islep-chikish, yaǵnıy chul adiiir tog jaylawlardı ónimliligin asırıwı paydalı usimliklarni kupaytirish túrli orınlarda usadigan em-ǵawısh hám sheki onim dáregi esaplanǵan usimliklarning marfogenezi fizalogiyasi, chul usimliklarining ekologiyası hám biologiyasi keng urǵanılıp arxosil usimlik túrlerin chul sharayatına maslastırıw sıyaqlı tarawları alıp barıldı.
Yekologik yunalish usılınıń moxiyati usınıń menen belgilenetuǵın bataniklar filora quramın urǵanıw menen birge usimlikka organizmi retinde onıń ekologiyasına hám ol yamasa bul tuprok túrine munasábeti tekserdiler. Ayniksa usimliklar ayırım túrleriniń ekologiyasın urǵanıw usılarına kup itibar berildi. Bul jumıslar E. P. Korovin M. v. Kulotieov hám S. Popovlarnnning ızǵarları menen boglik Olardıń jumısı usıllarında kozon geotatanigi mektebiniń jumıslarına itibar berildi. Bunda ekologiyalıq sharayattıń uzgarishga evolyucion processtiń yunaltiruvchi faktorı dep karaldi.
D. N. Kashkarovning dáslepki jumısları Urta Aziyada jasawshı kemiriwshi xayvonlarni urǵanıwǵa karatilgan edi. Faktor hám olardıń biologiyasi sistematikasi hám jasaw tárizine itibar beriw menen birge xayvonlar ekologiyası buyicha xam jumıs alıp bardı. 1928 yil D. N. Kashkarov AKSh ga bardı sebebi ol vaktda AKShda ekologiya páni bir muncha rawajlanǵan edi. Ol 7 ay dawamında iri ekologlarning jumısları menen tanısıp chikdi. Adams, Shlvord Chepman, Trinell, elli, Teylor, Forxis hám boshkalarning jumısların urǵandı.. Ol 12 univYersitet, muzey, kurikxonalar menen tanıstı.
D. N. Kashkarovning Leningrad univYersitetiga ketiwi munasábeti menen Uzbekistonda ekologiya yunalish onıń dawamshıları A. Selevin, Z. Zoxidov, I. Kolesnikov jumıslarında rawajlandi. Keyingi jıllarda zoologiya tadkikotlari Uzbekiston F. A. dıń zoologiya hám parazitologiy institutı iskerligi menen boglik. Institut 1950 jıl biologiya pánleri bulimi quramında islengen.