Горькийни ҳайратлантирган абулғозийхон умид Бекмуҳаммад

GOR`KIYNI HAYRATLANTIRGAN ABULG’OZIXON
Umid Bekmuhammad

1934 yil 15 avgust. Kreml. Moskvada bo’lib o’tayotgan yozuvchilar uyushmasining 1 qurultoyida o’sha davrning eng mashhur adibi Maksim Gorkiy nutq so’zladi.Uning izidan O’zbekistonlik yozuvchilar sardori Rahmat Majidiy ham ma’ruza qildi.Tanaffus paytida har ikkala adib suhbat qurdilar…
— Sharq,O’rta Osiyo xalqlari og’zaki ijodi, fol`klori g’oyatda boy meros.Shularga e’tibor qaratmoq, ana shu ruhda asarlar yaratmoq lozim,—deya nasihat qilarkan,Gor`kiy so’zining davomida suhbatdoshidan so’radi:
— O’rtok Majidiy! Siz O’zbekistonning qaeridansiz?
— Xorazmdan, o’rtoq Gor`kiy!
—Tasanno.Abulg’ozixonning yurtidan ekansiz-da, unda?
— Ha, o’rtok Gor`kiy.Kechirasiz-u, Abulg’ozi haqida eshitganmisiz?—iymanib zo’rg’a so’radi Majidiy.
— Nimalar deyapsiz?!Men Abulg’ozi kitobini 40 yil oldin o’qiganman.Amir Temur haqidayam,Samarqand to’g’risidayam asarlar yozganman.Nahot, bilmasangiz?..
Ha, nafaqat 1934 yilda, balki bugun ham ko’pchilik Gor`kiyning sharq mavzusiga murojaat qilganini, sohibqiron Amir Temur hazratlari, Samarqand to’g’risida asarlar yozganini bilmaydi.
Aleksey Maksimovich Peshkov (1868—1936) Nijniy Novgorodda duradgor oilasida tug’ilib, ota onasidan yosh yetim qolgan.Bolaligidan adabiyotga, ilmga ishtiyoqi favqulodda kuchli edi.Ayniqsa, buvisi ta’sirida Sharq xalqlari ertaklari, «Ming bir kecha» ni 12 yoshidayoq o’qib chiqqandi.
1929 yil «Akademiya» nashriyoti ushbu ertaklarni chop etganida, aynan Gor`kiy unga quyidagicha so’zboshi yozgandi: » Shahrizoda ertaklari» xalq og’zaki ijodiyotining eng ajoyib durdonalaridan, asl mahobatli yodgorlikdir.Bu ertaklar ajoyib latofati bilan xalqni shirin xayollarga g’arq qiladi.Erkin so’z o’yinlari orqali sharq xalqlari—arablar, forslar, hindlarning gullayotgan ijodiy xayolining beqiyos kuchini tarannum etadi.Bu so’z matosi uzoq o’tmishda bunyodga kelgan, uning rang-barang nozik iplari butun yer yuzini chulg’ab, o’zining hayron qoldiradigan malohatli husni bilan qopladi.» deya Gor`kiy so’zboshida asarga yuksak baho bergandi.
Bundan tashqari, Gor`kiy doimiy ravishda Sharqqa, xususan, fol`kloriga doir kitoblarni to’plab,o’qib -o’rgangan.Uning shaxsiy kutubxonasidan noyob asarlar qatorida o’zbek ertak, afsona, matallar to’plami,Vamberining «Buxoro yoxud Movarounnahr tarixi» Abulg’ozi Bahodirxonning «Shajarai turk» asarlari, «Zapiski Vostochnogo otdeleniya imperatorskogo arxeologicheskogo obshestovo» to’plamining 1895 yilda nashr etilgan 9-tomi ham joy olgan edi.E’tiborlisi shundaki, keyingi to’plamda Gor`kiyning zamondoshi Muqimiy( 1850—1903) qalamiga mansub «Viktorboy» degan hajviy she’rning ruscha nasriy tarjimasi ham keltirilgan.
Gor`kiy Muqimiyning ushbu hajviyasini o’qib, unga qoyil qolgan.Shuningdek,Gor`kiyni eng hayratga solgan asar Abulg’ozi Bahodirxonning «Shajarai Turk» asari edi.Mashhur adib Xiva xonining G.S.Sablukov «Rodoslovnaya tyurkskogo plemeni» deya ruschaga tarjima qilgan kitobini o’qigan, uning yozilish uslubi, voqealar sharhidan hayratlangan.Do’sti, mashhur yozuvchi Vladimir Galektionovich Korolenkoga 1899 yil 7 avgustda yozgan xatida shunday degan edi: » Abulg’ozining tarixga oid boshqa kitobini ham menga topib bersangiz.Juda qiziq ekan bu asar»
Gor`kiy hayoti davomida Sharq, O’rta Osiyo mavzusiga murojaat qilib turgan.Jumladan, «Samarskaya gazeta»ning 1895 yil 77 sonida «Ziyolilar va raqobat» nomli maqola yozib,unda Umar Xayyom ijodini misol qilib keltirgan edi.
Bundan tashqari, «Italiya haqida ertaklar» kitobi to’rtta qissadan tashkil topgan bo’lib,unga o’zbek fol`kloriga doir » Samarqand afsonalari», «Muqanna», Amir Temur haqidagi asarlar ham kiritilgandi.Shuningdek, Gor`kiy boshqa maqolalarida ham bevosita Amir Temur shaxsini ibrat namunasi sifatida ko’p keltirib o’tadi.Misol uchun, «Yana bir bor Karamazovchilik haqida», «Eski va Yangi haqida» sarlavhali maqolalarida Amir Temur nomini tilga olib o’tadiki, uning nazarida sohibqiron hazratlari g’oyat obro’li hukmdor va harbiy sarkarda edi.
Maksim Gor`kiy o’z davrining ijtimoiy hayotida kechayotgan jarayonni adib sifatida kuzatib,O’rta Osiyoga ham doimo e’tibor qaratgan.Kuzatishlarini esa matbuotda yoritib borgan.Chunonchi, » Samarskaya gazeta» ning 1895 yil 58 sonida e’lon qilingan «Provintsial filantropiya» nomli maqolasida Toshkentdagi bolalar uyi haqida, Yana shu nashrning o’sha yilgi 183 sonidagi «Turkiston va ayollarning oliy ta’limi» sarlavhali maqolasida o’lkadagi xotin-qizlarning o’qishga bo’lgan munosabatini, ularni ko’proq ta’lim dargohlariga jalb etish kerakligiga e’tiborini qaratdi.
Umuman olganda, Gor`kiy hayoti va ijodida sharq mavzusi alohida o’rin tutadi.Uning asarlari Sharqqa, xususan,Turkistonga 19 asrda kirib kelib, o’quvchilar e’tiborini torta boshlagandi.Jumladan, 1899 yil 5 mart sonida «Russkiy Turkiston» gazetasi ilk bor Gor`kiy asarini chop kilgan bo’lsa,»Turkestanskie vedomosti», «Asxabadskie vestnik», » Sredneaziatskaya jizn`», «Turkestanskaya voennaya gazeta» kabi nashrlar XX asr boshlaridan mashhur adib ijodini o’z sahifalarida tez-tez yorita boshlagan…
1934 yil,Moskva.Yozuvchilar qurultoyida Maksim Gor`kiy Xorazmlik Rahmat Majidiy bilan suhbatlashar ekan, ana shu o’tgan kunlarni yodga oldi va o’zbek adibiga bu haqda so’zlab berdi.
— Sizni O’zbekistonga,Xorazmga lutfan taklif qilaman, — deya xayrlashdi qurultoydan vataniga qaytarkan Majidiy. — Abulg’ozixon yurtiga sayohat qilib kelardingiz.
— Nasib qilsa, shunday orzuyim bor, — oq yo’l tilab qoldi Gor`kiy.