Go'ro'g'li dástanı haqqında

Go'ro'g'li dástanı haqqında

Folklor xalıq kórkem mádeniyatınıń hasası hám strukturalıq bólegi bolıp tabıladı. Ol ruwxıylıqtıń tariyxıy tiykarları hám jayi bolıwı menen birge onıń búgingi jaǵdayın jáne de boyituvchi hám rawajlantıratuǵın sheksiz múmkinshilikler deregi ham bolıp tabıladı. Sebebi ǵárezsizlik sharayatında jámiyet jetikligi, social ań tereńligi hám insan ruwxıy dúnyası baylıǵın támiyinlewde kórkem mádeniyat, atap aytqanda, folklorning roli hám áhmiyeti jáne de asıp barıp atır. Zeroki, folklor dóretpeleri ájdadlar hám áwladlar janlı baylanısı hám miyrasxorlıǵın ózinde sáwlelengenlestiredi, xalıq social -xojalıq turmısı menen tikkeley baylanısqanliklari sebepli hár bir kisige óz xalqi, onıń tariyxı hám keleshegi, keleshektegi arzıw-úmitleri menen muwapıqlıqtı sezim etiwge, ámeliy iskerlikte bolsa, joqarı etikalıq ideallardı tiykar qılıp alıwǵa járdem beredi. Sol sebepli de onı toplaw, úyreniw hám baspa etiw bárháma aktual wazıypa bolıp kelgen. Bul úlken baylıqtıń tiykarǵı strukturalıq bólimlerinen birin xalıq dástanları, atap aytqanda, " Go'ro'g'li" gruppası dástanları quraydı. " Go'ro'g'li" gruppası dástanları kóplegen xalıqlar arasında júdá keń tarqalǵan bolıp, ayırım xalıqlarda baqsılar tárepinen házir de kuylanib kelinip atır. Bul dástanlar ózbek, tájik, turkpen, ozarboyjon, turk, qazaq, qaraqalpaq, arman, gruzin, kurd xalıqları epik dóretiwshilikotida ayriqsha gruppalardı quraydı. Go'ro'g'li Sibir tatarlari, Bolgar túrkleri, Iran ozarboyjonlari, Stavropol turkpenleri, Afganistan ózbekleriniń de ardaqlı epik qaharmanlarınan biri bolıp tabıladı. Gruppanıń ayırım taxtaları Orta Aziya (Buxara ) arablaridan da jazıp alınǵan. Bunday keń aymaqta, tiykarınan, turkiy elatlar hám bólekan turkiy bolmaǵan xalıqlar arasında oǵırı keń kólemde tarqalǵan, gruppalashishning barlıq xillarini óz ishine alǵan bunchalik kóp tarmaqlı qandayda bir-bir epik shıǵarmanı dúnya folkloristligi bilmaydi. Sol sebepli de ozarboyjon versiyasınıń 13 jıynalısın (dástanın ) jazıp alıp, 1842-jılda onıń anglichan takjimasi menen baspa etken diplomat A. Xodzko: " Aziyada qandayda bir múyesh joqki, onda Go'ro'g'lining atı aytilmasin. Hátte Bessarabiya hám Moldaviyada da onıń atamasın esitesiz. Eger jazıwshılardıń mabası hám belgililigi olardıń oqıwshılarınıń sanı menen esaplansa, ol jaǵdayda Firdavsiy Go'ro'g'lidan azmaz artıq boladı", — dep jazǵan edi. Ilimpazlar " Go'ro'g'li" gruppası dástanlarınıń oǵada úlken eki tarmaqqa bóliniwin belgilengenler etediler. Fanda olardıń biri Zakavkazye hám Jaqın Shıǵıs versiyaları (ozarboyjon, arman, gruzin, turk hám basqalar ) dep yuritilsa, ekinshisi Orta Aziya versiyaları (ózbek, qazaq, qaraqalpaq, turkpen, tájik hám basqalar ) dep ataladı. Bul eki tarmaqqa birlesken versiyalar óz-ara arnawlı bir ulıwmalıqlarǵa iye bolsalar -de, dástanlarda qamtıp alınǵan haqıyqatlıq, epik dástúr hám bas qaharmanǵa berilgen baha tárepinen, olardıń kólemi, quramı, kuylanish hám tarqalıw qásiyetleri menen bir-birlerinen saldamlı túrde parq da etedi. Gruppanıń ozarboyjon versiyası Zakavkazye hám Jaqın Shıǵıs versiyalarına tán bolǵan ulıwma ayrıqshalıqlardı ózinde tolıq ańlatpalay aladı, dep esaplaw múmkin. Bul versiyada suwretlanishicha, Go'ro'g'li qırıq jigitke bas bolıp, ámeldegi basqarıw princpına qarsı kóterilisshilik háreketleri júrgizedi. Qápelimdede, sawdagerler karvonini ádewirdi, ózine dushpan qońsılas patshalıqlardı jeńedi, bunday sawashlarda ájayıp mártlik hám qaharmanlıq saltlar kórsetedi; qoyshı, at baqqısh, dárbedar baqsı, duoxon, palker túsinde dushpan ishine kirip, júdá usta isbilermenlik menen tutqın túsken jigitlerine járdem beredi, ózine hám jigitlerine maqul bolǵan gózzallardı alıp qochadi. Ko'ro'g'lining qaharmanlıǵı hám mártlikleri haqqındaǵı bunday gúrrińler yarım tariyxıy, yarım tań qalǵanday xarakterge iye. Bul gúrrińler túyirinde xalıq awızsha ijodi boyawlarındaǵı real tariyx jatıptı. Turkiya sultanı yamasa Iran shohlariga baǵınıqlı bolǵan yarım ǵárezsiz patshalıqlardaǵı hár qıylı saray intrigalari, hukmdorlar jasaǵan tıǵıs sawda hám ónermentlik qalalarındaǵı turmıs, úlken karvon jollarındaǵı sawashlar

“Go'ro'g ii” gruppası dástanları kóplegen xalıqlar arasında júdá keń tarqalǵan bolıp, ayırım alqlarda baqsılar tárepinen házir de kuylanib kelinip atır. Bul dástanlar ózbek, tájik, turkpen,zarboyjon, turk, qazaq, qaraqalpaq, arman, gruzin, kurd xalıqları epik dóretiwshilikotida ayriqsha gruppa - quraydı. Go'ro'g'li Sibir tatarlari, Bolgar túrkleri, Iran ozarboyjonlari, Stavropol turkpen Afganistan ózbekleriniń de ardaqlı epik qaharmanlarınan biri bolıp tabıladı. Gruppanıń ayır awaları 0 'rta Aziya (Buxara ) arablaridan da jazıp alınǵan. Bunday keń aymaqta, tiykarınan, turkiy. ¿tlar hám bólekan turkiy bolmaǵan xalıqlar arasında oǵırı keń kólemde tarqalǵan, gruppalasıw barlıq xillarini óz ishine alǵan bunchalik kóp tarmaqlı qandayda bir-bir epik asami dúnya folklorinosligi bilmaydi. Sol sebepli de ozarboyjon versiyasınıń 13 jıynalısın (dástanın ) jazıp alıp,42-jılda onıń anglichan taijimasi menen baspa etken diplomat A. Xodzko: “Aziyada qandayda bir múyesh onda Ko'ro'g'lining atı aytilmasin. Hátte Bessarabiya hám Moldaviyada da onıń atamasi. Eger adiblaming mabası hám belgililigi ulaming oqıwshılarınıń sanı menen esaplansa,ol jaǵdayda Firdavsiy Ko'ro'g'lidan azmaz artıq boladı”, — dep jazǵan edi. Ilimpazlar “Go'ro'g'li” gruppası jostonlarining oǵada úlken eki tarmaqqa bóliniwin belgilengenler etedilar1. Fanda ulaming biri Zakavkazye hám Jaqın Shıǵıs versiyaları (ozarboyjon, arman, gruzin, turk hám X'oshqalar) dep yuritilsa, ekinshisi 0 'rta Aziya versiyaları (ózbek, qazaq, qaraqalpaq, turkpen, tájika basqalar ) dep ataladı. Bul eki tarmaqqa birlesken versiyalar óz-ara arnawlı bir ulıwmalıqlarǵa iyeisalar-de, dástanlarda qamtıp alınǵan haqıyqatlıq, epik dástúr hám bas qaharmanǵa berilgen bahar atidan, ulaming kólemi, quramı, kuylanish hám tarqalıw qásiyetleri menen bir-birlerinen saldamlı usıl parq da etedi.Gruppanıń ozarboyjon versiyası Zakavkazye hám Jaqın Shıǵıs versiyalarına tán bolǵan umu-

ózgesheliklami ózinde tolıq ańlatpalay aladı, dep esaplaw múmkin. Bul versiyada suwretlanishicha, Go'ro'g'lining batır qırıq jigiti menen birge ana jeriniń qawipsizligi hám ozodligiga abay soluvchi qońsılas patshalıqlarǵa qarsı alıp barǵan gúresi pútkil xalıq háreketi, azatlıq urısı formasında kórinetuǵın boladıki, bul ózbek eposidagi bas másele bolıp tabıladı.“Go'ro'g'li” gruppası dástanları 0 'zbekistonning barlıq jerlerinde jasaǵan baqsılardan, sonıń menen birge, mámleketimizden sırtda jasawshı ózbekler arasından jetisip shıqqan dóretiwshilerden da jazıp alınǵan. Xalıq shayırları Go'ro'g'lini ullı shın júreklilik hám maqtanısh menen ardoqlab, onıń xalqqa bolǵan miyir-sadıqlıqı, dushpanlarǵa sheksiz ǵázep-jerkenishi, mámleket qorǵawında jawız shabıwılshılarǵa

qarsı ayawsız gúresleri, el-jurt párawanlıǵı ushın ǵamqorlıǵın zawıq menen kuylaydilar.Gruppaǵa kiretuǵın barlıq dástanlar belgili bir salıstırmalı ǵárezsizlikke iye bolıp,Bul versiyalaming biri Xorezm “Go'ro'g'li” dástanları bolıp, olar turkpen versiyasına júdá

hash, ozarboyjon “Ko'ro'g ii”siga talay jaqın turadı. Gruppaǵa birlesken Xorezm dástanları - xarakteri, dóretiwshilik usılı hám kuylanishi tárepinen saldamlı bólekliklerge iye, ulaming kólemi nisqisqa.

“Go'ro'g'lining do'rayishi”, “Arab tang'an”, “Avaz alıp kelgen”, “Avaz úylentirgan”,izning azat etiliwi”, “Qırıq mıńlar”, “Bozirgon”, “Kempir”, “Sánon dali”, “Gulruh pari” hám ibqa dástanlar Xorezm “Go'ro'gTi” gruppaın quraydı.0 'zbekistonning Xorezmnen bólek jerlerinde tarqalǵan Ahmad Sardoming súyeki”, “Ahmad Sárdar hám Hasanxon”, “Ahmad Sárdar hám Avaz”, “Sherali” sıyaqlı dástanlami qossak, joqarıda aytılǵan júz nomerine jaqınlasıp qalamız. Jazıp alınǵan dosnlaming baqsılar ortasında boTinishi da birdeyde emes. Mısalı, ataqlı baqsı Ergash umanbulbul balasınan 5, Fazıl YoTdosh balasınan 10, Islam shayırdan 3, Po'lkan shayırdan Bekmurod Jo'raboy balasınan 2, Saidmurod Panoh balasınan 1, Umir Sapar balasınan 3, Mártlershequl Áwliyequl balasınan 2, Raxmetulla Yusuf balasınan 27 dástan jazıp alınǵan.

“Go'ro'g ii” gruppası dástanların úyreniwde bas qaharmandıń epik ómirbayanshiiyasiga uyqas baslıqhdaulaming birin-ketinlik rejimin belgilew de zárúrli bolıp tabıladı. Ataqlı folklorist Hodi Zarif 1941- jilda baspa etilgen “Ayqın” dástanına jazǵan sózboshisida 39 dástandıń sonday birin-ketinligini belgilegen edi. Xorezm dástanların kiritpegen halda jazıp alınǵan Dástanshılar maǵlıwmatına qaraǵanda, “Ero'g'li” gruppanıń aqırǵı dástanı bolıp, ol jaǵdayda Go'ro'g'lining qaytalanǵan dáwiri hám ǵayıp bolıwı suwretlenedi. Epik dástúrge kóre Go'ro'g'liga uzaq ómir — 120 jas berilgen bolsa -de, ol o'lmaydi, bálki tań qalǵanday Sulduzi tog'ida ǵayıp boiadi.Ráwiyatlarǵa qaraǵanda, Go'ro'g'li qaytalanǵanda onıń yarları Yunus hám Mısqal parilar Go'ro'g'liga seniń nomingni óshirmaymiz, dástaningni ayttiramiz, dep wáde bergen emiwler. Parilar bolsa o'lmaydi,olar baqsılarǵa qo'nib yurib, Go'ro'g'li sózlerin ulaming ishine jaylar emiw. Sol sebepli baqsılar da Go'ro'giining uwılları emiw. Mine sonday ıqtıqatlar sebepli ırım etip “Ero'g'li” dástanın

jaqsı bilseler hám taǵı basqa dóretpelerday keń kuylab júriw baqsılar ortasında súwret bolmaǵan.Sol sebepli de onıń jetilisken variantın jazıp alıwǵa muvaffaq bólintuǵın. Ataqlı folklorist alım Hodi Zarif maǵlıwmatlarına qaraǵanda, xalıq shayırı Po'lkan repertuaridagi “Ero'g'li” dástanınıń qosıqiy bóleginiń ózi 12 mıń qosıqtıń bir qatarınan artıqlaw bolǵan. Házirge shekem bul dástandıń “Sheyitnoma”, “Go'ro'g'lining ólimi”, “Go'ro'g'lining ǵayıp bolıwı” atlarında ayırım notamom variantları jazıp alınǵan. Házirshe salıstırǵanda tolıq dep esaplanǵan sherobodlik Yusuf 0 'tagan balasınan 1945-jılda M. Ábzalov jazıp oigan “Sheyitnoma” dástanı da baqsılar repertuaridagi“Ero'g'li” dástanınıń barlıq qásiyetlerin ózinde jetilisken saqlay almaǵan.“Go'ro'g'li” dástanları arnawlı bir bir gruppanı tashkil etsalar-de, olar qaharmandıń bir-birine ajıralmas baylanısqan úzliksiz ómirbayanshiíyasi emes, bálki túrli baqsılar hám dástanshılıq mektepleri tárepinen onıń ayırım mártlik hám batırliklarini suwretleytuǵın túrli dáwirlerde jaratılǵan shıǵarmalaming keyinirek nasliy, ómirbayanshiik hám geografiyalıq gruppalıq sheńberinde óz-ara birlestirilishi bolıp tabıladı. Sol sebepli da bul dástanlar bir dáwirde bir-eki baqsı tárepinen jaratılǵan emes, bálki olar ap-alıs dáwirlerde kóplegen talantli dástanshılar hám dástanshılıq mektepleri kúshi menen dóretiwshilik etilgen. Ulaming geyparaları uzaq tariyxda, 0 'rta Aziyada islam dini tarqalıwınan bumngi dáwirlerde maydanǵa kelgen. Geyparaları bunnan úsh-tórt ásir ilgeri jaratılǵan hám dáwirmizge shekem júdá kóp xalıq shayırları tárepinen hár qaysısınıń óz zamani talaplarına kóre qayta -qayta isletilinip, kóp variantlarda bizgeshe jetip kelgen.

“Go'ro'g ii” dástanları gruppası xalıq batırınıń ájayıp -g'aroyib halda tuwılıwı hám qaharmanona jaslıǵın suwretleytuǵın “Go'ro'g'lining tuwılishi”, “Go'ro'g'lining balalıǵı” dástanları menen baslanadı. Ulaming Poikan variantında suwretlanishicha, Go'ro'g'lining babası Toiiboy sınshı Mari jurtınıń begi Qovishtixonning balası bolıp, jaslıǵında Yawmıt patshası Odilxonga tutqın túsedi. Endi shoiming óz qoljazbalarında dástanlar arasında bergen túsindirmelerine súyenip, “Go'ro'g'li” dástanlarınıń qálemge olinish procesin gúzeteylik. Sebebi gruppa dástanlarınıń izbe-izlik rejimin xalıq shayırınıń ózi belgilewi hám sondayligicha qálemge alınıwı ózbek folkloristliginde birinshi tájiriybe bolıp tabıladı. Qo'lyozma sonday bir zárúrli túsindiriw xati menen baslanadı : “Baqsı hám shayırlaming úlken ustazlarınan biri: “Ǵarrılıqtıń haddi qırıq bes jastan tap oxir ómirgecha”, — dep bolıp tabıladı. Lekin bul zamande barlıq jasimsig'ari' sıyaqlı men da jasimsib2, qırıq jetinen qırıq segizge jasım ótip atırǵan waqıtlarimda da ele talay bala fe'lman. “Hayal qayoqdan boladı desa, sol ovulning qızlarıdan bo'lar ekan”, — dep birov aytqan eken. Soǵan uqsap, ǵarrı babaylar qanday etip ǵarrı boladı, desa, maǵan uqsaǵan balalardan bo'lar eken-de. Mine, bir qarasam, birpara samalı oń kelgen mennen úsh-tórt jas kishkene jigitler kelinli, aqlıqlı boiib qalıpdı. Insap maydanınan soǵan qaraǵanda, menda babaylar qatarına ótipmen-de. Tisler túsip, shash -ol saqallar oqarib, babaylikning belgileri hárkimda da baslanǵannan keyin, eger kisi o imasa, bermanın da anıq kóredi-de!Shuytib, bul sogiom quwatlarimni bıykarǵa ótkerip jibermesten, bul shıyrın damlami ǵániybetbilip, zamirimda azı-kóbi ámeldegi boigan shayırlıq ta'bimni qadrlab, ullı baqsı Ergash

Jumanbulbul, Muhammadqul Poikan hám basqa bir baqsılardan esitip, kewilimda hifz aylab3 kiyatırǵan dástanlaming zubdasi4 esaplanmish “Go'ro'g'li” dástanın derlik otız jıldan berli salıstırıp,úyrenip kiyatırǵanım nátiyjesin ónimge endiliktersam, álbette, jaman jumıs boimas, dep oylayman. Ekenin aytıw kerek, “Go'ro'g ii” dástanınıń tiykarı holiga júdá kóp baqsılar tárepinen qosılıp, shálkesip ketken. Buǵan sebep: kisilaming baqsılarǵa : “Hesh esitmegen dástan aytıp beriń”, — degen talabına qaray gapga sheshenlew baqsı tezlik penen, mısalı, Avazxon oday etdi, bunday etdi, dep joqtan bir ájayıp dástandı qotirib, jasap aytqan. Áne sonday etip, Jassoq baqsı Sangzor betga bir barǵanında, “Kiyik hám tasbaqa” degen dástandı “Go'ro'g ii” dástanları esabınan aytqan, degen gáp bar.