Gramatika. Morfologiya va morfemika Guruh: 22/01

Gramatika. Morfologiya va morfemika

Guruh: 22/01

Talaba: Matchonova Oygul

O’qtuvchi: Matqurbonova Muhabbat

Grammatika yunoncha “yozish san’ati” ma’nosini bildiradi. Tilshunoslik fanining bir tildagi so’z tuzilishi, gapda so’zlarning o’zgarishi va birikishini o’rganadigan ilmning nomidir. U til qonunlarini o’rganib, ularni yoritib beradi.

Har bir tilning asosi uning,
fonetik sistemasi
grammatikasidir
Leksikasi
Til faqat leksikaning o’zida emas
balki tilning lug’at tarkibi
Fonetik
sistemasi
Grammatikasidan iborat
Gramatika so’zlarining o’zgarishi, gapdagi munosabati o’zaro bog’lanishi haqidagi qoidalardan iborat. U tilning izchil xarakterini
ko’rsatadi.
Grammatika uchun masalan;
uy, dala, ariq, qog’oz, non, idrok
so’zlarining umumlashgan grammatik
xususiyati, predmetning nomini anglatishi
muhim. Shuning uchun grammatika bu
so’zlarni ot kategoriyasiga kirgizib
umumlashtiradi.
O’zbek tilidagi ot kategoryasining grammatik xususiyatlaridan biri kelishiklarda turlanishidir. Otning yana bir grammatik xususiyati birlik va ko’plik shaklarining mavjudligidir. Shu xususiyatlari va gapdagi vazifasi e’tiborga olinib, ular ot turkumiga kiritiladi.
Umumlashtirish , mavhumlashtirish tilining eng
muhim xususiyatidir.
Grammatika ikki qismdan iborat :
Morfo
Logiya

Va

Sintaksis
dan
Grammatik kategoriyalar, grammatik formalar, so’z turkumlari (morfologiya) va gap bo’laklari (sintaksis) haqidagi ta’limot grammatika deb ataladi.

Morfologiya – ‘’morfe’’- shakl, ‘’logos’’- fan , talimot degan ma’nolarni anglatadi.
So’z shakillarini, so’zlarning leksik-grammatik jihatidan turlarini, bo’linishlarini, guruhlarini o’rganadi.




Morfologiyaning birligi esa – nutq faoliyatidagi eng kichik ma’no anglatuvchi elementdir. Nutqdagi ko’rinishi morf va tildagi ko’rinishi morfema. O’zbek tilidagi ishchi so’zi ikkita morfdan tashkil topgan, tarkibida ikkita eng kichik ma’no anglatuvchi birik: ish va chi bor.
Ishchilarimizdan
Kichik ma’no
anglatuvchi bo’laklar
6 ta
Ish – so’zning
o’zaki
Lar- ko’plik
ma’nosi
Chi- kasbni
ko’rsatuvchi
Im- shaxs
ma’nosi
Iz- ko’plik
ma’nosi
Dan- chiqish
ma’nosi

Morfologiya birligi ma’no dor fonetikaniki esa ma’no anglatmaydigan birliklardir. Morf va morfemalar ikki tomonlama birliklar deb yuritiladi. Fon va fonemalar esa bir tomonla birliklardir.

Chunki morf va morfemalarning ifodalovchi va ifodalanuvchivtomonlari bor.

Ifodalovchi deganda morf va morflarning og’zaki nutqdan eshitiladigan tovush va tovushlar birikmasini, yozma nutqda esa harflarni yoki harflar birikmasini tushunamiz. Ifodalanuvchi deganda eshtilgan tovush yoki ko’rilayotgan harf, harf birikmalarining anglatadigan ma’nosi tushiniladi.

O’zakka nisbatan o’rniga qarab qo’shimchalar affikslar, suffikslar, prefikslar, postfikslar, infikslar, bo’linadi. So’z yasovchi va shakl yasovchi affikslar so’zning leksik ma’nosi bilan bog’liqdir. Bu hodisa leksika bilan morfologiyaning bir – biriga bog’liq ekanini isbotlaydi.

Morf nutqning morfologik yarusidagi eng kichik
ma’no anglatuvchi birligi, morfema esa tilning morfologik yarusidagi eng kichik ma’no anglatuvchi birligidir.