"Grammatika" ning ta'rifi

X	Y
X^Ùy
CH	Ch	Ch
CH	Yo	Yo
Yo	Ch	Yo
Yo	Yo	Yo

3. Dizyunksiya yoki mantiqiy yig’indi amali. Mulohazalar mantig’ida qo’llaniladigan 3-amal yoki, yoxud, yo bog’lovchilariga to’g’ri keladi va XÚY (x yoki y) deb belgilanadi.
Ta’rif. Rad etmaydigan ma’noda ishlatiladigan yoki // yoxud // yo mantiqiy amali dizyunksiya deb yuritiladi.
Dizyunksiya so’zi lotincha bo’lib, “farq qilaman”, “farqlayman” degan ma’noni bildiradi.
Ikkita x va y mulohazalar dizyunksiyasi x Ú y deb yoziladi va x yoki y deb o’qiladi. Bu amal x va y yolg’on bo’lgandagina yolg’on qiymat qabul qiladi, qolgan hollarda chin qiymatni ifodalaydi. Buni chinlik jadvali asosida quyidagicha ko’rsatish mumkin:

X	Y	X Ú y
CH	Ch	Ch
CH	Yo	Ch
Yo	Ch	Ch
Yo	Yo	Yo

4. Implikatsiya amali. x va y mulohazalar implikasiyasi deb faqat x chin va y yolg’on bo’lgandagina yolg’on bo’lib qolgan hollarda chin bo’lgan mulohaza amaliga aytiladi.
Implikatsiya so’zi lotincha bo’lib, “zich bog’lamoq” degan ma’noni bildiradi. Bu amal ® belgisi bilan belgilanadi va x®y mulohaza agar x bo’lsa u holda y deb o’qiladi.
Buni chinlik jadvali asosida quyidagicha ifodalash mumkin:

X	Y	X ® y
CH	Ch	Ch
CH	Yo	Yo
Yo	Ch	Ch
Yo	Yo	Ch

Bundan ko’rinadiki, implikatsiya x mulohaza asos, gipoteza, dalil mulohaza sanaladi. y mulohaza esa bu asosning oqibati deyiladi. So’zlashuv nutqida implikatsiya “agar x bo’lsa, u holda y” mulohazaning quyidagi sinonimlari mavjud:
1) “x bo’lsa y bo’ladi”;
2) “agar x bo’lsa, u holda y bo’ladi”;
3) “x dan y hosil bo’ladi”;
4) “agar x bo’lsa, y kelib chiqadi”;
5) “y agar x bo’lsa”;
6) “x y uchun etarli shartdir”;
5. Ekvivalentlik (ekvivalensiya) amali (teng kuchlilik amali). Bu amal « belgi bilan ifodalanadi va x«y murakkab mulohaza “x ekvivalent y” deb o’qiladi. Murakkab mulohaza x«y chin bo’ladi agar x va y lar chin, yoki x va y lar yolg’on bo’lsa, boshqa hollarda bu amal yolg’on bo’ladi. Bular “zarur va kifoya”, “faqat va faqat”, “faqat va faqat shundagina”, “qachonki”, “bajarilishi etarli va zarurdir” kabi bog’lovchilar o’rdamida tuziladi.
Bu amalni chinlik jadvali asosida quyidagicha izohlash mumkin:

X	Y	X « Y
CH	Ch	Ch
CH	Yo	Yo
Yo	Ch	Yo
Yo	Yo	Ch

6. Sheffer amali yoki Sheffer shtrixi. Bu amal / chiziq bilan ifodalanadi va x / u qilib belgilanadi hamda bu mulohaza “x sheffer shtrixi y” deb o’qiladi. Bu amalni quyidagicha ta’riflash mumkin:
Faqat x va y mulohazalar chin bo’lgandagina x / y murakkab mulohaza yolg’ondir.
Buni chinlik jadvali asosida quyidagicha ifodalash mumkin:

X	Y	x / y
Yo	Yo	Ch
Yo	Ch	Ch
Ch	Yo	Ch
Ch	Ch	Yo

 Asosiy chinlik jadvallari. Biz yuqorida keltirgan 6 ta chinlik jadvalini umumlashtirib, shularga mos ravishda inkor qilish, konyunksiya, dizyunksiya, implikatsiya, ekvivalentlik, shiffer amalidagi asosiy chinlik jadvallari quyidagicha yaxlitlikka ega bo’ladi:

X	Y	X Ù y	X Ú y	X®y	x«y	x / y
Ch	Ch	Ch	Ch	Ch	Ch	Yo
Ch	Yo	Yo	Ch	Yo	Yo	Ch
Yo	Ch	Yo	Ch	Ch	Yo	Ch
Yo	Yo	Yo	Yo	Ch	Ch	Ch

Nazorat savollari:

1. Mulohazalar algebrasi haqida tushuncha.

2. Gap mulohazalar algebrasining asosiy tekshirish ob’ekti sifatida.
3. Mantiqiy amallar va ularning turlarini izohlang:
a) inkor amali va uning chinlik jadvalini izohlang;
b) kon’yunksiya amali va uning chinlik jadvalini izohlang;
d) diz’yunksiya yoki mantiqiy yig’indi amali va uning chinlik jadvalini izohlang;
e) implikasiya amali va uning chinlik jadvalini izohlang;
f) ekvivalentlik (teng kuchlilik) amali va uning chinlik jadvalini izohlang;
g) sheffer amali yoki Sheffer shtrixi va uning chinlik jadvalini izohlang.
4. Asosiy chinlik jadvallari haqida umumiy ma’lumot bering.


Adabiyotlar:

1. Марчук Ю.Н. Компьютерная лингвистика. – М.: АТС: Восток и Запад, 2007.

2. Пулатов А.К. Тексты лекций по математической и компьютерной лингвистике (электронный вариант). – Ташкент: УзМУ. 2003.
3. Анисимов А.В. Компьютерная лингвистика: мифы, алгоритмы, язык. – Киев: “Наукова думка”. 1991.
4. Ikromova H.Z. Inson - kompyuter - kelajak. – Toshkent: O’zbekiston, 1991. – B. 42-65.
5.Yo’ldoshev B. Matematik va kompyuter lingvistikasi (uslubiy qo’llanma). – Samarqand: SamDU nashri. 2007. – B. 19-23.
6. To’rayev H. Matematik mantiq va diskret matematika. – Toshkent: O’qituvchi, 2003. – B. 114-137.
7. Muxamedova S. Kompyuter lingvistikasi (metodik qo’llanma). – Toshkent: ToshDPU nashri, 2007. – B. 10-14.
8. Bushuy T., Safarov Sh. Til qurilishi: tahlil metodlari va metodologiyasi. – Toshkent: Fan, 2007. – B. 165-173.


3- MA’RUZA