"Granit" mchj moliyaviy qiyinchiliklar tufayli 2020 yilning

Yakuniy nazorat

8-kazus

“Granit” MCHJ moliyaviy qiyinchiliklar tufayli 2020 yilning
1-choragi uchun 20 mln so‘m miqdorida mulk solig‘ini to‘lay olmadi. Korxonaning bankdagi hisob raqamida ham etarli mablag‘ mavjud bo‘lmaganligi sababli Bektemir tuman DSI soliq qarzdorligi undiruvini korxonaning mol-mulkiga qaratishga qaror qildi.

2020 yil martda Bektemir DSI undiruvni korxonaning mol-mulkiga qaratish to‘g‘risida qaror qabul qilib, uni Bektemir tumani MIBga ijro uchun yubordi.

Korxona soliq organining ushbu qarorini haqiqiy emas deb topishni so‘rab, Bektemir tumani ma’muriy ishlar bo‘yicha sudiga murojaat qildi. Korxona rahbari I.Salimovning fikriga ko‘ra, soliq organi soliq to‘lovchining qarzini uning mol-mulkidan majburiy undirish vakolatiga ega emas.

Bundan tashqari, korxona rahbari I.Salimov “Mramor” MCHJ uning korxonasi bilan kafillik to‘g‘risida shartnoma tuzganligi bois, soliq organi undiruvni uning mablag‘lariga qaratishi lozim ekanligini ma’lum qildi. «Granit» MCHJ va «Mramor» MCHJ o‘rtasida tuzilgan mazkur shartnoma shartlariga ko‘ra, agar uning korxonasi soliq qarzlarini o‘z vaqtida to‘lay olmasa, «Mramor» MCHJ to‘liq to‘lab berish majburiyatini olgan.

Vaziyatga huquqiy baho bering.

Bizga berilgan kazus yuzasidan quyidagi muammoli savollar aniqlandi. Birinchidan, soliq qonunchiligiga ko’ra, bugungi kunda mol-mulk solig’i qay tartibda to’lanishi lozim? Ikkinchidan, soliq qonunchiligiga ko’ra, kafillik tushunchasi qanday tartibga solingan? Uchinchidan, undiruvga qaratish tartibi qanday amalga oshiriladi? Ushbu savollarga javob berish orqali muammoga yechim topish mumkin.

Amaldagi Soliq kodeksiga ko’ra, soliq deganda, O‘zbekiston Respublikasining Davlat budjetiga yoki davlat maqsadli jamg‘armasiga to‘lanadigan majburiy beg‘araz to‘lov tushuniladi. Ushbu kodeksning
17-moddasiga ko’ra, amaldagi soliq va yig’imlar jumlasiga quyidagilar kiradi:

1) qo‘shilgan qiymat solig‘i;

2) aksiz solig‘i;

3) foyda solig‘i;

4) jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i;

5) yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliq;

6) suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq;

7) mol-mulk solig‘i;

8) yer solig‘i;

9) ijtimoiy soliq.

Yuqoridagi muammodan ma’lumki, ushbu soliq turlaridan mol-mulk solig’i ustida nizo kelib chiqqan. Ya’ni korxonaning choraklik soliq qarzini to’lay olmagani muammoga sabab bo’lmoqda. Korxonani yuridik shaxsligini hisobga olgan holda, Soliq kodeksining 59-bobining qoidalari amal qilishini aytib o’tish joiz. Unga ko’ra, ko‘chmas mulk yuridik shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliq - soliq solish obyekti hisoblanadi. Demak, “Granit” MCHJ ning ko’chmas mulklari soliq obyekti hisoblanadi. Soliq organi soliq bazasi va soliq stavkalari yordamida ushbu bob qoidalaridan kelib chiqib soliq summasini hisoblaydi. Shuningdek, ushbu kazusdagi yana bir muammo kafillik. Bunda mazkur kodeksning 108-moddasida kafillik haqida bilib olish mumkin. Unga ko’ra:

“Soliq majburiyatini bajarish muddatlari o‘zgargan taqdirda va ushbu Kodeksda nazarda tutilgan boshqa hollarda soliqlarni to‘lash majburiyati kafillik bilan ta’minlanishi mumkin. Kafillik tufayli kafil, agar soliq to‘lovchi tegishli soliq summalarini va tegishli penyalarni belgilangan muddatda to‘lamasa, soliq organlari oldida soliq to‘lovchining soliqlarni to‘lash bo‘yicha majburiyatini to‘liq hajmda bajarish majburiyatini oladi”. Mazkur moddaga binoan, soliq kafilligi fuqarolik qonunchiligi bilan tartibga solinishi lozim. Kafillik qilishga jismoniy va yuridik shaxslar haqli hisoblanadi. Bundan tashqari, yuqoridagidek muammolar kelib chiqsa soliq to’lovchi va kafil solidar javobgar bo’lishi nazarda tutilgan.

Muammoning yana bir jihati soliq qarzini undirish tartibi hisoblanadi. Mazkur kodeksning 14-15-boblarida soliq qarzi tartibga solinadi. Unga ko’ra esa, soliq to‘lash majburiyatiga ega bo‘lgan soliq to‘lovchi uni to‘lashga doir to‘lov topshiriqnomasini xizmat ko‘rsatuvchi bankka, o‘zining bank hisobvarag‘ida pul mablag‘lari bor-yo‘qligidan qat’i nazar, ushbu Kodeksda belgilangan to‘lov muddatidan kechiktirmasdan taqdim etishi shart. Agar soliq to‘lovchida to‘lanmagan soliq qarzi mavjud bo‘lsa, soliq organi unga soliqlarni to‘lash muddati o‘tganidan keyin uch kundan kechiktirmay soliq qarzini uzish to‘g‘risida talabnoma yuboradi. Mazkur soliq qarzini uzish haqidagi talabnoma Kodeksning 119-moddasiga ko’ra yuridik shaxs tomonidan olingan kundan e’tiboran o‘ttiz kalendar kun ichida soliq qarzi to‘lanmagan taqdirda undiruvga qaratiladi. Soliq Kodeksining 120-moddasida soliq undiruvini amalga oshirish tartibi keltirilgan bo’lib, ushbu moddadagi bir qoida bizning kazusga bevosita bog’liq. Xususan, agar soliq to‘lovchining soliqlar bo‘yicha qarzini uzishga doir majburiyati bank kafolati, uchinchi shaxsning kafilligi yoxud mol-mulk garovi bilan ta’minlangan bo‘lsa, soliq to‘lovchi soliqlar bo‘yicha soliq qarzini uzmagan yoki to‘liq uzmagan taqdirda, soliq organi soliq qarzining to‘lanmagan summasini tegishlicha bank kafolatini bergan bankdan, kafildan yoxud garovga qo‘yilgan mol-mulk qiymatidan undirishi shart. Ya’ni ushbu moddaga ko’ra korxona o’z qarzini vaqtida uza olmasa, uni kafillikka olgan shaxsdan undiriladi. Bundan tashqari undiruvga qaratish Kodeksning 121 – 124-moddalarida nazarda tutilgan tartibda amalga oshiriladi deb belgilangan.

Yuqoridagi tahlillardan xulosa qiladigan bo’lsa, “Granit” MCHJ va “Mramor” MCHJ o’rtasidagi kelishuv DSI da ro’yxatga olingan bo’lsa, soliq qarzini undirish dastlab kafilga qaratiladi. Bundan tashqari vaziyatdan ma’lumki, soliq inspektori qonunga ko’ra ish tutmagan va korxona rahbarining talablari asosli. Bunday vaziyatda yuqorida ko’rilganidek, Soliq Kodeksi talablari asosida, ya’ni talabnoma yuborilgach belgilangan muddat tugashini kutib, kafil yoki garov mavjudligini tekshirib ko’rib, shuningdek, agar kafil yoki garov bo’lmagan taqdirda 121-124-moddalarda belgilangan tartibda, ya’ni dastlab korxonaning bankdagi hisobvaraqlariga agar ular to’lovga qodir bo’lmasa keyinchalik boshqacha tarzda undiruvga qaratishi kerakligi aniqlandi. Bundan tashqari, shuni aytib o’tish joizki, agar majburiyatga ega shaxsning soliq qarzini ushbu Kodeksning 121 va 122-moddalarida nazarda tutilgan tartibda undirish mumkin bo‘lmasa, soliq organi soliq qarzini shu majburiyatga ega shaxsning boshqa

mol-mulki, shu jumladan naqd pul mablag‘lari hisobidan undirishga haqli ekanligi belgilangan. Lekin bu vaziyatda kafil mavjudligi sababli undiruvni boshqa mol-mulkiga qaratish noto’gri hisoblanadi. Soliq organi xodimi shu jihatlarni hisobga olmagan deyish mumkin.

28-savol

Soliq to’lovchilarning qanday majburiyatlari mavjud va ularning asosiylarini tahlil qiling.

Ushbu savolga javobni O’zbekiston Respublikasi Soliq Kodeksning

22-moddasidan aniqlab olish mumkin, unda soliq to’lovchilarning majburiyatlari batafsil yoritilgan. Quyida ushbu moddaning har bir qismini alohida tahlil qilish orqali berilgan savolga javob beramiz. Yuqorida aytilgan moddaning birinchi qismida aytilishicha, soliq to‘lovchilar zimmasiga quyidagi majburiyatlar yuklatilgan:

belgilangan soliqlar va yig‘imlarni o‘z vaqtida hamda to‘liq hajmda hisoblab chiqarishi va to‘lash;

hujjatlarni ko‘rib chiqish yoki tushuntirishlar berish zaruriyati to‘g‘risida chaqiruv xatini olganida soliq organiga kelish;

tovarlarni (xizmatlarni) realizatsiya qilishda xaridorga hisobvaraq fakturalarni, cheklarni yoki ularga tenglashtirilgan boshqa hujjatlarni berish;

soliq tekshiruvini o‘tkazayotgan soliq organlarining mansabdor shaxslariga soliqlarni hisoblab chiqarish va to‘lash uchun asos bo‘lib xizmat qiladigan hujjatlar, shuningdek elektron manbalarda saqlanadigan tegishli axborot bilan tanishish imkoniyatini ta’minlash;

soliq organlari va boshqa vakolatli organlarning qonuniy talablarini bajarishi, ko‘rsatilgan organlarning va ular mansabdor shaxslarining qonuniy faoliyatiga to‘sqinlik qilmaslik;

agar Soliq Kodeksida boshqacha qoida nazarda tutilmagan bo‘lsa, soliq hisobotlarining va soliqlarni hisoblab chiqarish hamda to‘lash uchun zarur bo‘lgan boshqa hujjatlarning tegishli soliqlarni to‘lash uchun belgilangan kalendar yildan keyingi besh yil mobaynida but saqlanishini ta’minlash;

o‘zi soliq bo‘yicha hisobga olingan joydagi soliq organlarini O‘zbekiston Respublikasi yuridik shaxslaridagi va chet el yuridik shaxslaridagi ishtiroki to‘g‘risida, agar ustav fondidagi (ustav kapitalidagi) ulushi 10 foizdan ortiq bo‘lsa, xabardor etish majburiyatlari.

Bundan tashqari, yuridik shaxs bo‘lgan soliq to‘lovchilar 22-moddaning birinchi qismida nazarda tutilgan majburiyatlardan tashqari, o‘zlari hisobga olingan joydagi soliq organlariga o‘zlarining barcha alohida bo‘linmalari to‘g‘risida, shuningdek, alohida bo‘linmalarga oid ilgari xabar qilingan ma’lumotlaridagi o‘zgarishlar to‘g‘risida alohida bo‘linma tashkil etilgan yoki mazkur ma’lumotlar o‘zgartirilgan kundan e’tiboran bir oy ichida xabar qilishi shart deb yuqoridagi moddaning ikkinchi qismida ta’kidlangan. Ya’ni bundan ko’zlangan maqsad soliq organlarining aniq ishlashi uchun zamin yaratish hisoblanadi. Chunki har bir o’zgartirilgan yoki yangi ma’lumot soliq organlari tomonidan qo’shimcha soliq summalarini hisoblashda yordam beradi.

Shuningdek, mazkur moddaning uchinchi qismiga ko’ra, Soliq Kodeksi bilan zimmasiga soliq hisobotini elektron shaklda taqdim etish majburiyati yuklatilgan shaxslar soliq organlari tomonidan soliq to‘g‘risidagi qonun hujjatlari bilan tartibga solinadigan munosabatlardagi o‘z vakolatlarini amalga oshirish chog‘ida foydalaniladigan hujjatlarning soliq organidan telekommunikatsiya aloqa tarmoqlari orqali elektron shaklda olinishini ta’minlashi kerak. Bu esa bugungi kunda zarur tarmoqqa aylanib borayotgan raqamli iqtisodiyot sohasining rivojlanishiga va fuqarolarning ham soliq organlarining ham masofadan turib ishlashlariga ko’maklashadi.

Chet el yuridik shaxslari uchun ushbu moddaning to’rtinchi qismida qo’shimcha majburiyatlar yuklatilgan. Jumladan, Kodeksga muvofiq soliq solish obyekti deb e’tirof etiladigan ko‘chmas mulkka ega bo‘lgan chet el yuridik shaxslari mazkur moddada nazarda tutilgan majburiyatlardan tashqari, ko‘chmas mulk obyekti turgan joydagi soliq organiga ushbu chet el yuridik shaxsining ishtirokchilari to‘g‘risidagi ma’lumotlarni ushbu Kodeksda nazarda tutilgan hollarda va tartibda xabar qilishi shart. Yuridik shaxs tashkil etmagan holdagi chet el tuzilmalari ko‘rsatilgan holatlarda o‘z muassislari, benefitsiarlari va boshqaruvchilari haqidagi ma’lumotlarni xabar qilishi kerak. Chet el yuridik shaxsida (yuridik shaxs tashkil etmagan holdagi chet el tuzilmasida) ushbu qismda ko‘rsatilgan bir nechta mol-mulk obyekti mavjud bo‘lgan taqdirda, ushbu shaxs tanloviga ko‘ra, xabar mol-mulk obyektlarining biri turgan yerdagi soliq organiga taqdim etiladi. Ushbu qoida soliq organlarida saqlanadigan ma’lumotlarni aniq va lo’nda bo’lishi kerak degan prinsipni keltirib chiqaradi. Ya’ni har bir chet el yuridik shaxsi yoki yuridik shaxs tashkil etmagan holdagi chet el tuzilmasi haqidagi ma’lumot soliq organlarida mavjud bo’lishi lozim.

O‘zbekiston Respublikasining bojxona chegarasi orqali tovarlar olib o‘tilishi munosabati bilan soliqlar to‘laydigan soliq to‘lovchilarning majburiyatlari ham ushbu Kodeksning 22-moddasi beshinchi qismiga ko’ra, O‘zbekiston Respublikasining bojxona to‘g‘risidagi qonun hujjatlarida nazarda tutilgan qoidalarga amal qiladi.

Va nihoyat, ushbu moddaning so’nggi qismida soliq to‘lovchilarning zimmasida qonun hujjatlariga muvofiq boshqa majburiyatlar ham yuklatilishi mumkinligi ta’kidlab o’tilgan. Bu esa qonun chiqaruvchi tomonidan chiqariladigan qonunlarga muvofiq amalga oshiriladi. Ya’ni yangi ijtimoiy munosabat yoki favqulodda holat vujudga kelsa, yangi majburiyat va huquq vujudga kelishi mumkin.

Yuqorida barcha soliq to’lovchilarning majburiyatlari haqidagi qoidalarni umumlashtirib xulosa qiladigan bo’lsak, soliq majburiyatlari faqat soliq va yig’imlarni o’z vaqtida to’lashdan, shuningdek, Soliq Kodeksi 8-moddasidagi majburiylik prinsipidan iborat emas. Har xil nizo va muammolarning oldini olish maqsadida har bir yangi holatlarni hisobga olgan holda majburiyatlar kiritilgan. Chet el korxonasi yoki yuridik shaxs tashkil etmagan holdagi chet el tuzilmasi shular jumlasidandir.

58-savol.

Soliq davri va hisobot davrining o’zaro bog’liqligini tahlil qiling.

Mazkur savolga javobni O’zbekiston Respublikasi Soliq Kodeksining
73-moddasidan bilib olamiz. Ushbu moddaga ko’ra, soliq davri deganda tugagandan keyin soliq bazasi aniqlanadigan hamda to‘lanishi lozim bo‘lgan soliq summasi hisoblab chiqariladigan kalendar yil yoki boshqa davr tushuniladi. Shuningdek, Soliq Kodeksining 338-moddasida soliq davri va hisobot davriga aniqlik kiritilgan. Unga ko’ra, kalendar yil soliq davridir. Yilning choragi hisobot davridir. Ushbu moddani tahlil qiladigan bo’lsak, kalendar yil bu yilning boshidan oxirigacha bo’lgan davr. Hisobot davri choraklar bilan hisoblanadi. Quyida ularning farqli va o’xshash tomonlarini tahlil qilamiz.

Soliq davri – u tugaganidan keyin soliq solinadigan baza aniqlanadigan hamda soliq yoki boshqa majburiy to’lov summasi hisoblab chiqariladigan davrdir. Soliq davri bir necha hisobot davriga bo’linishi mumkin bo’lib, ularning yakunlari bo’yicha hisob-kitoblarni taqdim etish hamda soliqlar va boshqa majburiy to’lovlarning to’lanishi lozim bo’lgan summalarini to’lash majburiyati yuzaga keladi. Joriy to’lovlarni to’lash bo’yicha majburiyat yuzaga kelgan davr hisobot davri bo’lmaydi. Kalendar yil – soliq davri bo’lib hisoblanadi. Mikrofirmalar va kichik korxonalar uchun yil choragi, shuningdek, mikrofirmalar va kichik korxonalar jumlasiga kirmaydigan soliq to’lovchilar uchun esa – bir oy, hamda yuridik shaxslar uchun - yil choragi; jismoniy shaxslar uchun - kalendar yili – hisobot davri hisoblanadi. Ko’rinib turibdiki, bir soliq davri mobaynida bir necha hisobot davri to’gri keladi. Nazariyadan ma’lumki, hisobot davri mobaynida soliq to’lovchilar yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig’ini joriy to’lovlarni kiritish orqali to’laydilar, yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig’i bo’yicha joriy to’lovlarning summasini aniqlash uchun soliq to’lovchilar joriy hisobot davri birinchi oyining 10-kunigacha davlat soliq xizmati organiga joriy hisobot davri uchun taxmin qilinayotgan soliq solinadigan foydadan va yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig’ining belgilangan stavkasidan kelib chiqib hisoblangan yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig’ining summasi haqida ma’lumotnoma taqdim etadilar.Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig’i bo’yicha joriy to’lovlar har oyning 10-kunidan kechiktirmay hisoblab chiqarilgan yil choragi bo’yicha yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig’i summasining uchdan bir qismi miqdorida to’lanadi.

Yuqoridagilardan xulosa qiladigan bo’lsak, har bir soliq turi uchun soliq va hisobot davrlari mavjud. Biroq mulkning xususiyatiga qarab soliq va hisobot davrlari o’zgarib boradi. Bir soliq davri davomida qilingan hisobot davrlari bir nechtani tashkil qilishi mumkin. Masalan, Rossiya Federatsiyasining Soliq Kodeksi 25-bob, 313-moddasida quyidagicha yozilgan:

“Soliq to’lovchilar hisobot(soliq) davri natijasiga ko’ra soliqqa tortish bazasini soliq hisobi ma’lumotlari asosida hisoblaydi¹”.

Bizning amaldagi Soliq Kodeksidan kelib chiqib shuni anglash mumkinki, soliq to‘lovchining har bir soliq turi yoki to‘langan daromadlar bo‘yicha
hisob-kitoblarni va soliq deklaratsiyalarini, shuningdek hisob-kitoblarga hamda soliq deklaratsiyalariga doir ilovalarni o‘z ichiga oladigan, soliq to‘lovchilarning va soliq agentlarining soliq majburiyatlarini aniqlash uchun asos bo‘lib xizmat qiladigan hujjatlari soliq hisobotidir. Ushbu hisobot ma’lum bir davrlarda beriladi. Shu davrlar yuqorida aytilganidek, soliq va hisobot davrlari deyiladi. Shuningdek, soliq hisoboti soliq organlariga shaxs faqat soliq to‘lovchi deb e’tirof etiladigan soliqlar bo‘yicha taqdim etiladi Aytish mumkinki, soliq va hisobot davrlari bir maqsadda qo’llaniladi biroq muddatlar har xil bo’ladi. mulkning shakliga qarab hisobot davrlari o’zgarishini yuqorida bilib oldik.

1^ Rossiya Federatsiyasi Soliq Kodeksi (ikkinchi qism) 25-bob, 313-modda. M.:Vershina, 2005.177 b.