Гулистон давлат университети а. Бурханов, К. Рахматов минтақавий иқтисодиёт

12.4. Минтақавий даражадаги ижтимоий-иқтисодий сиёсат чоралари билан минтақанинг рақобатдошлигини ошириш
Рақобатбардошлик мазмунини ижобий англаш екзоген ва ендоген омиллар (ўзгарувчилар) ни ҳисобга олган ҳолда бутун иқтисодиёт даражасида ҳам, маълум бир минтақа миқёсида ҳам ижтимоий-иқтисодий сиёсат тадбирларини ишлаб чиқишда катта аҳамиятга эга.
Миллий иқтисодиёт сингари, минтақа учун ҳам минтақаларнинг рақобатбардошлигига таъсир кўрсатадиган учта воситани ажратиш мумкин.
1. Минтақавий иқтисодиётни ва унинг миллий ва жаҳон иқтисодиётидаги мавқеини мустаҳкамлашга, пировардида фирмалар ва уларнинг маҳсулотларининг рақобатдошлигини оширишга қаратилган умумий чора-тадбирлар. Ушбу турдаги чоралар мамлакат ва минтақа иқтисодиётининг рақобатдошлиги учун замин яратади. Умумий характердаги чора-тадбирлар орасида, биринчи навбатда, хўжалик юритувчи субъектларнинг муайян гуруҳларининг кутилаётган даромадларидан қатъий назар, бизнес шароитларини шакллантириш билан боғлиқ бўлган тадбиркорлик фаолиятини амалга оширишнинг институционал асосларини ажратиб кўрсатиш мумкин.
2. Ишлаб чиқарувчиларга уларнинг экспорт фаолиятини амалга оширишда тўғридан-тўғри ёрдам кўринишидаги давлат ёрдамини (субсидиялар, солиқ имтиёзлари, хом ашё импорти бўйича солиқлардан озод қилиш, экспорт фаолиятини ахборот билан таъминлаш) амалга ошириш.
3. Бошқа минтақаларда, шунингдек ташқи бозорларда минтақавий ишлаб чиқарувчиларнинг маҳсулотларига талабни шакллантиришга қаратилган чора-тадбирларни (кўргазмалар, чет элда ёки бошқа минтақаларда савдо ва ахборот марказларини ташкил этиш ва бошқалар) амалга ошириш.
Шу муносабат билан шуни таъкидлаш керакки, минтақанинг рақобатбардошлиги кўп жиҳатдан унинг рақобатдошлигини оширишга қаратилган чора-тадбирлар мувозанатига боғлиқ бўлади. Минтақанинг рақобатбардошлиги унинг ҳудудида ишлаб чиқарилган маҳсулотларнинг рақобатдошлигидан келиб чиққанлиги сабабли, саноатнинг рақобатдошлигини ошириш шароитида минтақанинг рақобатбардошлигини ошириш стратегиясини танлаш масаласи ҳал қилувчи аҳамиятга эга.
Тармоқларнинг рақобатбардошлигини оширишга йўналтирилган саъй-ҳаракатларнинг самараси фарқланиши аниқ. Бундан ташқари, тегишли соҳанинг рақобатбардошлилигини ошириш билан боғлиқ бўлган минтақанинг рақобатбардошлигини ошириш масалаларини ҳал қилиш оқилона бўлиши аниқ.
Шу муносабат билан, рақобатбардошликни ошириш нуқтаи назаридан потенциал рентабеллик ва уни ошириш учун ишлатилиши мумкин бўлган воситалар нуқтаи назаридан соҳаларни гуруҳлаш мустақил масаладир.
Рақобатбардошлик кўрсаткичларини назорат сифатида ишлатиш муаммолари уларни бошқариш хавфини камайтиради. Келинг, муаммонинг моҳиятини тушунтиришга ҳаракат қилайлик. Айтайлик, барча иштирокчилар таклиф қилинган кўрсаткичлар минтақани (унинг рақобатбардошлигини) қиёсий баҳолаш нуқтаи назаридан етарли деб тахмин қиладилар. Агар иштирокчининг фаровонлиги ушбу кўрсаткичнинг даражасига ёки динамикасига боғлиқ бўлса, унда унинг мос равишда ўзгаришига туртки бўлади. Бундан ташқари, иштирокчилар ушбу мақсадга энг кам харажат билан эришиш йўлларини излайдилар. Масалан, агар биз меҳнат унумдорлиги динамикасини назорат сифатида қабул қилсак, натижада меҳнатни тежайдиган ва капитални тежайдиган технологиялардан фойдаланишни рағбатлантириши мумкин. Шу билан бирга, рақобатдош устунлик бўлган шароитда нисбатан арзон ишчи кучи ресурслар танлови амалга ошириса, бу (ҳеч бўлмаганда бир қатор соҳаларда) рақобатдошликнинг пасайишига олиб келиши мумкин.
Минтақанинг рақобатбардошлигини баҳолаш ҳозирги пайтда имконсиз ёки миқдорини аниқлаш қийин бўлган омилларни ҳисобга олиш зарурати билан боғлиқ. Бу, айниқса, мураккаб бўлган омиллар учун тўғри келади. Буларга минтақавий даражадаги институционал муҳитнинг сифати, нафақат қонунларнинг мазмуни, балки уларнинг бажарилишини таъминлаш механизмлари ҳам киради. Ушбу вазиятни тушуниш, бир томондан, рақобатбардошликнинг барча миқдорий баҳоларига ва унинг ўзгаришларига нисбатан эҳтиёткорлик билан муносабатда бўлишга имкон беради ва бошқа томондан «ҳозирда миқдорий бўлмаган» омилларни аниқлаш усулларини излашни рағбатлантиради.
Иқтисодиёт тармоқларида рақобатбардошликни оширишнинг устувор йўналишларини шакллантиришда қуйидаги вазифаларни бажариш мақсадга мувофиқ:

• 
  ·Самарали рақобат мухитини шакллантириш ҳамда тармоқлараро саноат кооперациясини ривожлантириш;
  
• 
  ·Кўрсатиладиган xизматларни сифат жиҳатдан яxшилаш ҳисобига рақобатбардошликка эришиш;
  
• 
  ·Тармоқларда меҳнат унумдорлигини оширишда илғор xориж тажрибасидан фойдаланишни йўлга қўйиш;
  
• 
  ·Иқтисодиёт тармоқларининг ривожланишини жаҳон бозори конъюнктурасига боғлиқлигини камайтиришнинг энг қулай ва мақбул усулларини ишлаб чиқиш ва бошқалар.
  

Минтақа иқтисодиёти рақобатбардошлиги миллий иқтисодиётнинг рақобатбардошлигига етарли таъсир кўрсатади ҳамда тармоқлар, корxоналар ва товарлар рақобатбардошлиги билан ўзаро боғланган ҳолда амал қилади. Минтақанинг рақобатбардошлиги минтақа аҳолисининг турмуш тарзи ва фаровонлигини ошиб бориш қобилияти билан белгиланади.
Минтақаларнинг ижтимоий-иқтисодий жиҳатдан барқарор ривожланиб бориши орқали унинг рақобатбардошлиги таъминланади ва мамлакат миллий иқтисодиётининг рақобатбардош бўлишига асос бўлиб xизмат қилади. Бугунги кунда минтақаларнинг рақобатбардошлигини оширишда xорижий инвестицияларни ҳудудларга тўғри ва мутаносиб жойлаштириш, ҳудудларнинг инвестицион жозибадорлигини такомиллаштириш, минтақалар инновацион фаоллигини янада мукаммалаштириш каби вазифаларни бажариш мақсадга мувофиқдир.
2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегиясини мувофиқ таркибий ўзгартиришларни чуқурлаштириш, миллий иқтисодиётнинг етакчи тармоқларини модернизация ва диверсификация қилиш ҳисобига унинг рақобатбардошлигини ошириш йўналишида корхоналарнинг маблағлари, ЎзТТЖ, тижорат банклари кредити, хорижий инвестиция ва кредитлар ҳисобига 2017—2021 йилларда умумий қиймати 40 миллиард АҚШ доллари миқдоридаги 649 та инвестиция лойиҳасини назарда тутувчи тармоқ дастурлари амалга оширилади. Натижада кейинги 5 йилда саноат маҳсулотини ишлаб чиқариш 1,5 баравар, унинг ялпи ички маҳсулотдаги улуши 33,6 фоиздан 36 фоизгача, қайта ишлаш тармоғи улуши 80 фоиздан 85 фоизгача ошади.
Ҳаракатлар стратегиясини амалга оширишга оид давлат дастурида 2017-2021 йилларда аҳолининг энергия таъминоти яхшилаш учун кўмир қазиб олиш соҳасида замонавий технологияларни жорий этиш ҳисобига кўмир қазиб олишни йилига 7,8 млн. тоннага ошириш имконини берувчи инвестициявий лойиҳаларни амалга ошириш кўзда тутилган.
Мамлакатимизда иқтисодиёт тармоқларини модернизация ва диверсификация қилиш борасида амалга оширилаётган саъй-ҳаракатлар, уларнинг натижалари атрофлича муҳокама қилинмоқда.
Миллий иқтисодиётнинг етакчи тармоқларининг рақобатбардошлигини ошириш масаласи ҳал этиш бўйича Ҳаракатлар стратегиясида иқтисодиётнинг базавий тармоқларидаги 4400 дан ортиқ корхоналарнинг рентабеллик даражасини ошириш ва молиявий соғломлаштириш ҳамда ишлаб чиқариш қувватларидан фойдаланиш даражасини ошириш асосида ишчилар сонини кўпайтиришга эришиш режалаштирилган. Бу тадбирлар натижасида корхоналарнинг рентабеллик даражаси ошади, ишлаб чиқариш қувватларидан фойдаланиш даражасини ошириш ва ишчилар сонини кўпайтиришга олиб келади.
Ишлаб чиқаришни модернизациялаш, техник ва технологик янгилаш ва саноат тармоқларининг рақобатдошлигини ошириш бўйича комплекс чора-тадбирларнинг амалга оширилиши саноат маҳсулотлари ишлаб чиқариш ҳажмини 2019 йилнинг биринчи яримида 2018 йилнинг мос даврига нисбатан 6,9 фоизга ўсишини таъминлади. Юқори қўшилган қийматга эга бўлган маҳсулотларни ишлаб чиқаришга йўналтирилган саноат тармоқларида динамик ривожланиш таъминланди. 2018 йилда маҳаллий хомашё ресурсларини босқичма-босқич чуқур қайта ишлаш ва тайёр истеъмол маҳсулотлар номенклатурасини кенгайтириш тармоқлари эвазига саноат маҳсулотларининг юқори ўсиш суръатларига эришилди.
Саноатни модернизация қилиш, техник ва технологик янгилаш лойиҳалари, шунингдек, 2015-2019 йилларда иқтисодиёт тармоқлари ва ижтимоий соҳада энергия сарфи ҳажмини қисқартириш, энергия тежайдиган технологияларни жорий этиш чора-тадбирлари дастурининг ҳаётга самарали татбиқ этилиши натижасида республика ЯИМга энергия сарфини 7,4 фоизга, ҳамда йирик корхоналарда ишлаб чиқарилаётган маҳсулотлар таннархини эса ўтган йилга нисбатан ўртача 10,6 фоиз камайтиришга эришилди. Ҳаракатлар стратегиясини амалга оширишга оид давлат дастурида 2017 йилда саноат тармоқларидаги йирик корхоналарда ишлаб чиқарилаётган маҳсулотларнинг таннархини ўртача 8 фоизга қисқартириш ва рақобатдошлигини оширишни назарда тутувчи комплекс чора-тадбирларни амалга ошириш белгилаб берилган. Шу жумладан, маънан ва жисмонан эскирган ускуналарни янгилаш ҳамда модернизация қилиш, ишлаб чиқаришда энергия самарадорлигини ошириш, технологик жараёнларни оптималлаштиришга алоҳида эътибор қаратилади. Бу йўналишга корхоналарнинг маблағлари ва тижорат банклар кредитлари ҳисобидан 602 000,0 млн. сўм инвестициялар йўналтирилади, бу эса маҳаллий маҳсулотларнинг, биринчи навбатда, ташқи бозорларда рақобатдошлигини ва тармоқларнинг экспорт салоҳиятини оширишга хизмат қилади. Юқоридагилар билан бир қаторда Ҳаракатлар стратегиясида иқтисодиёт тармоқлари учун самарали рақобатбардош муҳитни шакллантириш ҳамда маҳсулот ва хизматлар бозорида монополияни босқичма-босқич камайтириш бўйича вазифалар белгиланган. Таркибий ўзгартиришларни чуқурлаштириш ҳисобига иқтисодиётнинг рақобатбардошлигини оширишдаишлаб чиқаришни маҳаллийлаштиришни рағбатлантириш сиёсатини давом эттириш ҳамда, энг аввало, истеъмол товарлар ва бутловчи буюмлар импортининг ўрнини босиш, тармоқлараро саноат кооперациясини кенгайтириш Харакат дастурининг энг аҳамиятли вазифалари қаторидан ўрин олган. Маҳсулотлар рақобатбардошлилигини ошириш орқали хўжалик юритувчи субъектларнинг экспорт салоҳиятини юксалтириш иқтисодий соҳада амалга оширилаётган ислоҳотларнинг устувор йўналишларидан биридир.
2019 йил охирига қадар Навоий кон-металлургия комбинатида 25 та, «Ўзэлтехсаноат»да 18 та, «Ўзавтосаноат»да 7 та, Олмалиқ кон-металлургия комбинатида 5 та инвестиция лойиҳаси бўйича янги қувватлар ишга туширилади.
Ҳозирги кунда ташқи иқтисодий алоқаларнинг сон ва сифат жиҳатидан ўсиши бу жараёнларни ҳар томонлама чуқур ўрганишга янада юксак талаблар қўймоқда. Охирги йиллар давомида диверсификация қилиш ва иқтисодиёт соҳаларини рақобатбардошлигини ошириш борасида олиб борилаётган чора-тадбирлар натижасида жаҳон иқтисодиётида инқироз ҳолатлари ҳамон сақланиб турган ва жаҳон бозоридаги нархлар даражаси пастлиги республиканинг асосий экспорт нуқталарига таъсирини камайтиришга эришилди.